بخشی از مقاله
چکیده
آزادي، وطن از جمله مفاهیمی اجتماعی و سیاسی به شمار میآیند که از دیرباز در شعر شاعران و نویسندگان وجود داشته است. بررسی این مفاهیم بیانگر این مطلب است که در هر دورهاي معناي متفاوتی داشتهاند. این مفاهیم به معناي امروزي اولین بار در دوره مشروطه کلید خورد و در اشعار شاعران برجسته و آزاديخواه آن روز بازتاب یافت. این پژوهش، با نگاهی به مفاهیم وطن، آزادي به عنوان مضامین اصلی و اساسی دوره مشروطه تلاش دارد با روش تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهاي به بررسی این مفاهیم در اشعار بهار بپردازد.
بهار یکی از چهرههاي معروف دوره مشروطه است که مضامین اصلی شعر او را آزادي، وطن و استقلال تشکیل داده است. تحولات اجتماعی آن دوره سبب شد که شاعر آزاد اندیشی چون بهار قلم خود را در خدمت قشر فرودست جامعه قرار دهد. در این راستا دو واژهي اساسی شعر او را آزادي و وطن تشکیل میداد که مفهومی مردمی به خود میگرفت. بهار از این دو شاخصه عمده شعر خود براي دستیابی به عدالت و قانون بهره گرفت و رسیدن به آنها را فقط از راه آزادي میسر میدانست.
بررسی دیوان شعر او بیانگر این است که مفهوم وطن عنوانهاي فرعی چون میهندوستی، ناسیونالیسم - ملیگرایی - ، مخالفت با بیگانگان، اتحاد اسلامی، توجه به مفاخر ایران باستان، دگرگونی نقش مردم و... در برمیگیرد. همچنین مفهوم آزادي نیز با عنوانهاي فرعی چون حاکمیت قانون و قانونگرایی، آزادي قلم و بیان و فکر، آزادي زنان و مسأله حجاب و برخورداري از تعلیم و تربیت زنان قابل بررسی است. و سخن آخر آن که استقلال وطن در سایه آزادي و حاکمیت قانون امکانپذیر است.
-1 مقدمه
روشنفکران ایرانی از اواخر عهد صفوي به خاطر گسترش روابط خارجی، تا حدودي با افکار و زندگی اروپاییان آشنا شدند. »این تفکر که بعدها از طریق روسیه و امپراتوري عثمانی و به وسیله زبان ترکی استانبولی در ایران شایع شد با حضور ملکم خان سیاست پیشه، میرزا فتحعلی آخوندزاده نویسنده و نقاد و سید جمالالدین اسد آبادي متفکر سیاسی- مذهبی قوت گرفت و زمینه را براي طرح نمودن مسائل و موضوعات سیاسی و اجتماعی فراهم کرد... در اواخر دورة قاجار کسانی مانند آخوندزاده و پس از آن میرزا آقاخان کرمانی به ادبیات کهن ایران و شیوة پیشینیان در مداحی و ستایشگري تاختند و با نوشتن نمایشنامهها و بیانیهها به نقد ادبیات گذشته ایران پرداختند
پس از آن بیشترین تغییر و تحول را در تفکر شاعرانی چون ادیبالممالک فراهانی، ایرج میرزا، میرزادة عشقی، ملکالشعراي بهار، عارف قزوینی، فرخی یزدي و ... میتوان یافت که در واقع آنان را »پیشگامان اشعار سیاسی ایران« - خاتمی، - 84 :1380 میدانند. مهمترین افکار این شاعران را در مضامین و مفاهیمی چون وطن، آزادي و استقلال و... میتوان جستجو کرد.
آزادي، وطن و استقلال از جمله مفاهیمی اجتماعی و سیاسی به شمار میآیند که از دیرباز در شعر شاعران و نویسندگان وجود داشته است. بررسی این مفاهیم بیانگر این مطلب است که در هر دورهاي معناي متفاوتی داشتهاند. این مفاهیم به معناي امروزي اولین بار در دوره مشروطه کلید خورد و در اشعار شاعران برجسته و آزاديخواه آن روز بازتاب یافت.
تحولی که در در دوره مشروطه از حدود سال 1300 شمسی در اثر دگرگونیهاي اجتماعی و سیاسی در ایران رخ داد، سبب به وجودآمدن گونه جدیدي از شعر شد که تا آن روز در ادبیات ایران مسبوق به سابقه نبود. این مرحله نوین ادبی چنان با مسائل تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درآمیخته که نگارنده ناگزیر است ابتدا گریزي داشته باشد به عواملی که بدون آنها فهم درست این جریانها ناممکن است.
توجه به مسائل دنیاي جدید از زمانی شروع شد که در زمان فتحعلی شاه قاجار و به ویژه دوران ولایت عهدي عباس میرزا و جنگهاي ایران و روس باب آشنایی و رفت و آمد ایرانیان با خارج از ایران گشوده شد. با وجودي که جنگهاي ایران و روس براي ایران بسیار گران تمام شد و بخش وسیعی از سرزمین آذربایجان از ایران جدا شد، اما سبب بیداري مسئولان مملکتی شد. در پی این بیداري کسانی چون قائم مقام فراهانی و عباس میرزا هوشمندانه این هشدار روزگار را درك کردند و براي رفع موانع پیشرفت و همگامی با دنیاي غرب و عقب نماندن از کاروان تمدن بشري گامهاي بلندي برداشتند.
اقدامات بنیادین و زیر بنایی این دو باب آشنایی با مغرب زمین و اعزام اولین گروه محصلان ایرانی را به اروپا براي فراگیري فنون و دانشهاي نوین آن روز فراهم کرد. مرگ زودهنگام عباس میرزا سبب عقیم ماندن اقدامات او شد، اما در زمان ناصرالدین شاه توسط امیر کبیر مرد سیاست آن روزگار، پیگیري شد و خیلی زود به نهضت مشروطیت انجامید. مجموعه اقداماتی چون رفت و آمد ایرانیان به اروپا، رواج صنعت چاپ، رواج گسترش روزنامه نویسی، ترجمه و نشر کتابهاي فرنگی و تأسیس مدرسه فنی دارالفنون توسط عباس میرزا و امیر کبیر سبب تغییر چهرة فرهنگی ایران در آستانه مشروطیت شد
از آن جایی که »ادبیات، آیینه احوال اجتماعی است. وقتی قرنها بگذرد و تمدنی در حال رکود باشد و جز تقلید سلف کاري نکند، طبعاً ادبیات هم راکد و فاسد خواهد گشت. تجدد در ادبیات، تابع تجدد در محیط زندگانی است. هر وقت شاعر چیزها دید که سلف ندیده بودند و چیزها شنید که نیاکان استماع نکرده بودند و مطالبی ادراك کرد که پیشینان از آن غفلت داشتهاند، آن زمان است که امید شعر تازه و سبک جدید و نهضت ادبی میتوان داشت«
بنابراین نهضت مشروطه نیز چون حوادث اجتماعی دیگر در حیات ادبی ایران اثر گذاشت و نویسندگان و شاعران سعی در انعکاس آرمانهاي آن در آثار خود داشتند و دست به قلم بردند و تحولی نو در شعر مشروطه به وجود آوردند. »نهضت مشروطه، حادثه اجتماعی مهمی بود که موجب حرکتی ژرف در افکار ایرانیان شد. این واقعه از دو جنبه تأثیر خویش را آشکار کرد:
- نخست آن که بر اثر مشروطهخواهی، خواندن و نوشتن که تا آن زمان تنها متعلق به طبقه اعیان و اشراف بود، عمومی شد و ایجاد مدارس که قبل از مشروطه شروع شده بود، گسترش یافت و چاپ روزنامههاي گوناگون و انتشار مقالات سیاسی و اجتماعی ذهن مردم را با این امور آشنا کرد و همین آشنایی سبب به وجود آمدن نیازهاي ادبی گردید.....
- دوم آن که اوضاع جدید، سبب ایجاد رابطه بیشتر با کشورهاي اروپایی و اقتباس افکاري شد که تا آن زمان در ایران بی سابقه بود. این افکار؛ یعنی آزاديخواهی، وطنپرستی، تعصب ملی و انتقادات سیاسی و اجتماعی که از بدو مشروطیت در ادبیات راه یافته بود، در عرصه شعر و ادب متجلی گشت«
بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی مفاهیم آزادي، وطن در دوره مشروطه و بازتاب آن در شعر بهار است. نگارنده در این جستار در تلاش است با نگاهی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهاي به تحلیل این مفاهیم بپردازد. در این راستا پژوهشهاي بسیاري انجام شده که به شماري از آنها اشاره میشود:
»پژوهشی در مضامین و قالبهاي شعر مشروطه«، عنوان مقالهاي است که تشکري - 1384 - در کتاب ماه ادبیات و فلسفه شماره 97 به چاپ رسانده است. در این پژوهش مضامین اصلی و برجسته شعر مشروطه وطن و آزادي معرفی شدهاند.
در پژوهشی دیگر آجودانی - 1372 - با عنوان »درونمایههاي شعر مشروطه« اساسیترین درونمایههاي شعر دوره مشروطه را مورد بررسی قرار داده است که مهمترین یافتههاي این پژوهش در مواردي چون آزادي، وطن، مدنیت غربی و انتقادهاي اجتماعی سیاسی خلاصه میشود. امینپور - 1376 - پژوهشگر دیگري است که در مقالهاي با عنوان »شعر مشروطه؛ آیینهدار دوره بیداري« زمینههاي فرهنگی و اجتماعی شعر مشروطه، نقد و نظر درباره آن و مفاهیم و دستهبندي شعر آن دوره را در دو بخش مورد بررسی قرار داده است که در نشریه ایران شناخت شماره 7 به چاپ رسیده است.
نیز خاتمی - 1380 - در پژوهشی با عنوان »مضامین سیاسی و اجتماعی شعر مشروطه« مسائل سیاسی و اجتماعی دوره مشروطه را مورد بررسی قرار داده و عنوان کرده که مهمترین مسائل سیاسی و اجتماعی آن روز که در شعر مشروطه انعکاس یافته از اصلیترین عوامل درونی شکلگیري نهضت مشروطه به شمار میآیند. همچنین شفیعی کدکنی در سال 1389 در نشریه بخارا شماره 75 پژوهشی با عنوان »تلقی قدما از وطن« به چاپ رسانده است.
در آن پژوهش به مفهوم »وطن« که برداشتها و تصورات گوناگونی در اندیشه و ذهن شاعران اقوام ایرانی داشته و در هر دورهاي تلقی آنان از وطن بنا به مقتضیات زمان دستخوش تغییراتی بوده است، مورد بررسی قرار داده است. نقی پور در نامه پارسی سال 1389 در پژوهشی با عنوان »وطن در شعر عارف قزوینی« به بررسی بازتاب مفهوم وطن در دیوان شعر قزوینی پرداخته است. نتیجه پژوهش بیانگر این مطلب است که عارف قزوینی که لقب شاعر ملی به خود گرفته مفهوم وطن بازتاب گستردهاي در شعر او دارد.
نیکوبخت و زارع - 1385 - پژوهشگران دیگري هستند که در مقالهاي با عنوان »وطن در شعر مشروطه« به بررسی مفهوم وطن در دوره پیش از اسلام و بعد از اسلام پرداختهاند. مهمترین یافته پژوهش به تفاوت معناي آن در دوره مشروطه و آثار کهن اشاره دارد. وطن در دوره مشروطه به مفاهیمی چون دگرگون شدن نقش مردم در حکومت، تعلقات خاکی و نژادي و هویت ایرانی در همه شئون آن تقسیم میشود.
بهنامفر - 1388 - پژوهشگر دیگري است که مقالهاي با عنوان »اندیشه وطن در شعر مشروطه« در نشریه تحقیقات زبان و ادب فارسی به چاپ رسانده است. در این مقاله با نگاهی گذرا به مفهوم قدیم و جدید وطن، جایگاه این اندیشه در شعر دورهي مشروطیت نشان داده شده و ضمن معرفی بزرگترین شاعران وطنیهسرا، ویژگیهاي عمدهي این نوع ادبی خاص، تجزیه و تحلیل شده است
»مقایسه مفاهیم وطن و آزادي در غزلیات پنج شاعر آزادي« عنوان پژوهشی است که صادق زاده - 1390 - به بررسی این مفاهیم در غزلیات ملک الشعراي بهار، عارف قزوینی، میرزادة عشقی، ایرج میرزا و فرخی یزدي پرداخته است. در این جستار، موارد یاد شده با تجزیه و تحلیل و مقایسه اشعار و آثار و نیز با بهره جستن از مهمترین منابع مربوط به زندگی، شعر و اندیشه آنان بررسی و به صورت کمی سنجش و ارزیابی شده است.
همچنین افخمی خیرآبادي - 1388 - در نشریه آموزش زبان و ادب فارسی شماره 90 مقالهاي با عنوان »آزادي و وطن در شعر بهار« به چاپ رسانده است. در این مقاله نگارنده سعی کرده که مفهوم آزادي و وطن را در شعر بهار با تکیه بر مصادیقی از اشعار او مورد بررسی قرار دهد و با توجه به مفهوم گسترده وطن در شعر معاصران و اسلاف او شواهدي نیز از اشعار دیگر شعرا ذکر گردد.
