بخشی از مقاله
چکیده
مصطفی رحماندوست از شاعران و نویسندگان برجسته ادبیات کودك و نوجوان در ایران استکه با پیروزي انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی، مانند بسیاري از فعالان این ادبیات، موضوعات و مفاهیم انسانی و ارزشی فراوانی از جنگ و دفاع را با خود به شعر و داستان کودك برد. در این مقاله بیست شعر کوتاه و بلند او که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع »کودکی و جنگ« ساخته و پرداخته شدهاند،با روش توصیفی- تحلیلی و ارزیابی موردي و جدول آماري، بررسی و مهمترین ابعاد و مؤلفه-هاي پایداري در شعر او مورد ارزیابی واقع شدند. یافتههاي پژوهش حاکی از آن هستند که وي با بهره-گیري از طیفهاي گستردهاي از شخصیهات - عمدتاً سیاه یا سفید - ، ترکیبات گوناگونی از کانون روایت - داناي کل محدود و کلنامحدود، منِ روایتی و انواع تکگویی - ، تصویرآفرینی و بازيهاي زبانی و انتخاب عناوین مختلف براي شعرها، دامنه وسیعی از نشانهها را در پرداخت به مقوله کودکی و جنگ مورد استفاده قرار داده است. سه نشانه»زادگاه«، »سرزمین« و»جبهه« و سه نشانه»زمان از دست رفته«،»زمان جاودانه«و »زمان فرجامین«نیز به ترتیب از اصلیترین نشانههاي مکانی و زمانی شعر وي هستند. همچنین با واکاوي این شعرها نشان دادیم که رحماندوست شاعري متعهد و انقلابی است و »پایداري« یکی از موتیفها و مایههاي غالب شعر وي به شمار میرود.
کلیدواژه ها: شعر کودك و نوجوان، شعر جنگ، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، مصطفی رحماندوست.
مقدمه
یکی از ابعاد مهم ادبیات پایداري آثار متعلق به حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان است. این ادبیات در کشور ما پس از گذشت سالها از انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، چراغْ خاموش به روندکُند و البته رو به رشد خود ادامه میدهد. این ادبیات »به علت برخورداري از تنوع موضوع، فراز و فرودهاي زندگی، ایجاد دغدغههاي انسانی، جاذبههاي مورد نیاز و... یکی از بهترین محملهاي انتقال مفاهیم ارزشی و انسانی با رویکرد تعهدپذیري و آمادگی همه جانبه را در مخاطبان نوجوان و جوان باعث خواهدشد.« - فروغی جهرمی، 1389، ج - 354 :2 انقلاب اسلامی و دفاع مقدس جديترین حرکت ها را در ادبیات پایداري کودك و نوجوانایجاد کردند و در همان سالهاي نخست پیروزي انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی، جنبههاي متعددي از این دو نمودگار پایداري و قهرمانی، به این ادبیات کشیده شد؛آثار ماندگاري در این زمینه خلق و این نوع از ادبیات، روز به روز فربهتر گردید.
انعکاس جنگ و دفاع مقدس به عنوان یکی از موضوعات اساسی در ادبیات دهه شصت و هفتاد چندین عامل پر نفوذ را در پشت سر خود مشاهده میکرد: نخست آنکه سهم قابل ملاحظهاي از فضاي مقاومت در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس بر دوش کودکان نهاده شده بود و این بزرگمردان کوچک، دوشادوش تودههاي سترگ انسانی در این دو پدیده سیاسی و اجتماعی مشارکت داشتند؛بسیاري از کودکان و نوجوانان با گذر از مرزهاي زمان،قهرمانانه در برابر بیدادگري ایستادند و گوهر انسانیت خود را براي شاهدان به عرضه گذاشتند. دوم آنکه کودکان به عنوان عنصري مهم و جداییناپذیر از اجتماع، به گونه مستقیم و غیرمستقیم تحتالشعاع پیامدها، نابسامانیها و فجایع انقلاب و جنگ قرار داشتند و ناگزیر و اندك اندکدر لابهلاي آثار ادبی ظهور خود را اعلام کردند. سومین عامل، پشتوانه ایدئولوژیکی این دو رخداد بزرگ بود که نقش مهمی در تربیت، هویتبخشی و القاي روحیه پایداري، ایثار و قدرشناسی به کودکان و نسل نو ایفا میکرد.
شاعران و نویسندگان کودك در کنار برخی از شاعران و نویسندگان بزرگسال به موضوع کودك و جنگ گرایش یافتند و در این راه با کامیابیهاوشکستهاییهمراه شدند. مصطفی رحماندوست یکی از شاعران و نویسندگان برجسته کودك و نوجوان است که از همان آغاز، خیزاب انقلاب و دفاع مقدس به ادبیات او راه یافت. او مانند بسیاري به این میاندیشد که:»ظلم همچنان تلخ است/عدل باز شیرین است/دوستی پر از شادي/قهر، باز غمگین است.« 1380 - ، الف: - 5 اما وي براي متبلور ساختن ماهیت ناموزونجنگ و واقعیتهاي نسل کودك و نوجوانی کهدر درون و پیرامون آن حضور داشت، به آوردگاه پایداري پاي نهاد و روزهاي سخت جنگ را براي کودکان آن روزگار و دیگر روزگاران زنده کرد.در این میان، دو رویکرد و نگاه عمده درباره پرداختن به جنگ براي کودکان وجود دارد: »برخی از شاعران کودك و نوجوان معتقدند که مسائلی مانند جنگ و پیامدهاي آن را نباید در شعر کودك و نوجوان مطرح کرد؛ چرا که آوردن این مضامین و صحبت از بمباران و گلوله و خون، سبب ترویج خشونت در دنیاي لطیف و کودکانه آنها میشود.
- نک: موسویان، - 65 :1387 در مقابل، نگاه دیگري نیز در برخورد با این موضوع در نظر گرفته میشود. عرفان نظر آهاري در پژوهش خود با نام »بررسی موضوعی شعرهاي 16 شاعر کودك و نوجوان« به بررسی چگونگی و انتخاب موضوع در شعر شاعرانی مانند قیصر امینپور، مصطفی رحماندوست، جعفر ابراهیمی، اسداالله شعبانی، افشین علاء، محمود پوروهاب، شکوه قاسمنیا، اسداالله شعبانی، افسانهشعباننژاد، ناصر کشاورز، محمدکاظم مزینانی، بیوك ملکی، حمید هنرجو و... که در فاصلهسالهاي 1360ش تا 1377ش، حداقل دو کتاب چاپ کردهاند، پرداخته است و مینویسد: »در بیشتر شعرهایی که محور آنها جنگ و شهادت و... است،شاعران عموماً از منظر دفاع مقدس به این مقوله نگاه کردهاند و کمتر جنبههاي زشت و منفی جنگ را نشان دادهاند. در این میان، تعداد اندکی از شعرها، چنین رویکردي داشتهاند.12 :1379 - «، براي اطلاع بیشتر نک: پژوهشنامه
