بخشی از مقاله
چکیده
دیباچهنگاری یکی از سنتهای دیرپا در ادب منثور فارسی است. کاربرد صنایع بلاغی، بهویژه صنایع بدیعی مختلف برای آراستن این دیباچهها نشاندهنده توان هنری- ادبی نویسندگان آنها بوده است. در این میان نویسندگان متون ادبی مصنوع به شکلی ویژهتر کلام خود را به این صنایع آراستهاند. دو کتاب مرزباننامه و گلستاناز اهمّ متون منثور مصنوع و دیباچههای آن-ها از زیباترینِ این دیباچهها محسوب میشوند.
نگارندگان در این مقاله بر آن است تا با بررسی دیباچههای این دو کتاب، بر اساس روش آماری- توصیفی، ابتدا صناعات لفظی آنها را شناسایی کند و از این طریق به صناعات لفظی بدیع در دیباچههای متون داستانی- تعلیمی دست یابد و در نهایت به تمایز سبک وراوینی و سعدی در دیباچهنگاری رهنمون شود. در پایان نیز نتیجه میگیرد که روش تسجیع، روش غالب بدیع لفظی در دیباچهنگاری است و سبک وراوینی در دیباچهنگاری، از لحاظ بدیع لفظی مبتنی بر روش تجنیس و سبک سعدی مبتنی بر روش تکرار است.
.1 مقدمه
دیباچهنگاری1 بر کتابها یکی از سنتهای دیرپا در ادب منثور و منظوم فارسی است. نویسندگان و شاعران در این دیباچهها به موضوعاتی چون حمد خداوند، نعت پیامبر اکرم - ص - ، خاندان و اصحاب - ایشان، مدح پادشاه/ حاکم زمان، سبب نوشتن/ سرودن کتاب، عقاید خود، اوضاع زمانه، تقدیم کتاب به شخص/ اشخاصی خاص، تبویب کتاب و... پرداختهاند. گذشته از این موضوعات، آنچه در این دیباچهها اهمیت و جلوهای خاص دارد، هنرنمایی نویسندگان و شاعران در نوشتن/ سرودن این دیباچهها است؛ بهکاربردن صنایع بلاغی، بهویژه صنایع بدیعی مختلف در این دیباچهها نشاندهنده توان هنری- ادبی نویسندگان/ شاعران آنها است .
در این میان نویسندگان متون ادبی مصنوع که سراسر آکنده از صناعات ادبی هستند به شکلی ویژهتر کلام خود را به این صنایع آراستهاند و با با بهکاربردن حجم زیادی از صناعات بلاغی متنوع، در همان ابتدای کتاب، توان هنری خود را به رخ مخاطب کشیدهاند.
در میان این کتب منثور مصنوع، دو کتاب مرزباننامه - تألیف - 622-617 و گلستان - تألیف - 656 که هر دو در یک دوره - دوره مغول - نوشته شدهاند و هر دوی آنها از زمره متون داستانی-تعلیمی هستند از اهمّ این آثار به شمار می-روند و دیباچههایشان نیز از بهترین نمونههای دیباچهنگاری در ادب فارسی است. نگارندگان در این مقاله بر آن است تا با بررسی دیباچههای این دو کتاب، ابتدا صناعات بدیعی، آن هم بدیع لفظی آنها را شناسایی کند و از این طریق به صناعات لفظی بدیع در دیباچههای متون داستانی- تعلیمی دست یابد. در نهایت نیز به تمایز سبک وراوینی و سعدی در دیباچهنگاری رهنمون شود.
.1-1 پرسشهای تحقیق
این مقاله درصدد پاسخگویی به پرسشهای زیر است:
-1 کدام صنایع بدیع لفظی در دیباچههای مرزباننامه و گلستان به کار رفتهاند؟
-2 وراوینی و سعدی در دیباچههایشان به کدام صنایع بدیع لفظی گرایش بیشتری داشتهاند؟
-3 بسامد کدام صناعات بدیعی در این دیباچهها بیشتر است؟
.2-1 روش تحقیق
این تحقیق براساس روش توصیفی- آماری انجام میشود؛ به این ترتیب که ابتدا صنایع بدیع لفظی هر متن شناسایی میشوند و سپس بر اساس آمارهای بهدستآمده، به پرسشهای تحقیق پاسخ داده میشود. مبنای کار ما در تعیین و تعریف صناعات بدیعی، کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی همایی بوده است و در بعضی موارد از کتاب نگاهی تازه به بدیع شمیسا نیز کمک گرفته شده است.
.3-1 پیشینه تحقیق
پیش از این ضیاءالدین سجادی در کتابی با عنوان دیباچهنگاری در ده قرن، حدود 90 دیباچه را گردآوری کرده و در مقدمه کتاب نیز توضیحات مختصری درباره دیباچهنگاری داده است . خلیل خطیب رهبر نیز در مقدمه مرزباننامه به بعضی از صناعات بلاغی این کتاب اشاره کرده است. اما تاکنون هیچ پژوهشی درخصوص صناعات بدیعی دیباچه-های متون داستانی- تعلیمی، بهویژه مرزباننامه و گلستان انجام نشده است.
.1 بحث و بررسی
سیروس شمیسا آرایش کلام را در بدیع لفظی به سه روش کلیِ تسجیع، تجنیس و تکرار تقسیم میکند - شمیسا، - 23 :1390 و در ذیل این روش از صنایع مختلف لفظی نام میبرد. ما نیز در بررسی صنایع لفظی دیباچههای مرزباننامه و گلستان، از این دستهبندی بهره میبریم:
.1-2 روش تسجیع
روشی است که »با اعمال آن، در سطح دو یا چند کلمه - یک جمله - یا در سطح دو یا چند جمله - کلام - موسیقی و هماهنگی به وجود میآید یا موسیقی کلام افزونی مییابد« - همان: . - 33 این روش شامل صناعاتی چون : انواع سجع - متوازی، متوازن و مطرّف - ، ترصیع، موازنه و ازدواج - تضمینالمزدوج/ اعنات القرینه - است. هر چهار صنعت این روش در دیباچههای مرزباننامه و گلستان به کار رفتهاند.
.1-1-2 سجع
اگر کلمات آخر قرینهها در دو جمله، در وزن یا حرف روی یا هردو موافق باشند، آن را سجع گویند. قدما سجع را به سه گونه متوازی، متوازن و مطرّف تقسیم کردهاند.
.1-1-1-2 سجع متوازی
آن است که کلمات قرینه در وزن و حرف روی مطابق باشند - همایی، . - 42 :1379 این صنعت که از لحاظ موسیقایی زیباترین نوع سجع محسوب میشود، در دیباچه مرزباننامه 9 بار و در دیباچه گلستان 34 بار به کار رفته است:
- لا شلّ بنانهو لا کلّ لسانه
- بنده ثنا گستر متوقع است ومجال امیدش متوسع
- طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت
- در این کتاب درج کردیم و عمر گرانمایه بر او خرج
2.-1-1-2سجع مطرّف
آن است که کلمات قرینه در حرف روی یکسان و در وزن مختلف باشند - همایی، . - 43 :1379 این گونه از سجع که از لحاظ موسیقایی در رده دوم قرار میگیرد، در دیباچه مرزباننامه 19 بار و در دیباچه گلستان 20 بار استفاده شده است:
- در تعاقب ایام و لیالی، متتابع و متوالی
- لطف از متانت درآویخته و جزالت باسلاست آمیخته
- هر نفسی که فرو میرود ممدّ حیات است و چون برمیآید مفرّح ذات
- در لباسی که متکلمان را به کار آید و مترسلان را بلاغت بیفزاید
.3-1-1-2 سجع متوازن
آن است که کلمات قرینه در وزن یکسان و در حرف روی متفاوت باشند - همایی، . - 43 :1379 این سجع که در میان انواع سجع از کمترین بهره موسیقایی برخوردار است، در دیباچه مرزباننامه و گلستان نیز کمترین کاربرد را داشته است؛ یعنی در هرکدام 4 بار به کار رفته است.
- فی أبهیملبسٍ و أشهیمنظرٍ
- کسوتی زیبنده از دستبافت قریحه خویش درو پوشم و حلیتی فریبنده از صنعت صیاغت خاطر خود برو بندم
- عصاره تاکی به قدرت او شهد فایق شده و تخم خرمایی به تربیتش نسل باسق گشته
- درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده
.2-1-2 ترصیع
اگر الفاظ دو جمله قرینه با یکدیگر در وزن و حرف روی مطابق باشند - سجع متوازی داشته باشند - ، به آن ترصیع گویند - همایی، . - 45 :1379 وراوینی و سعدی هرکدام 4 بار از این آرایه در دیباچههای خود بهره بردهاند:
- لا شلّ بنانه و لا کلّ لسانه
- خلسه من الزمان و فرصه من الحدثان
- باران رحمت بیحسابش همه را رسیده و خوان نعمت بیدریغش همه جا کشیده
- نخلبندی دانم ولی نه در بستان، شاهدی دانم ولی نه در کنعان
.3-1-2 موازنه - مماثله -
اگر الفاظ دو جمله قرینه با یکدیگر در وزن یکسان و در حرف روی متفاوت باشند - سجع متوازن داشته باشند - ، آن را موازنه گویند - همایی، . - 44 : 1379 وراوینی از این صنعت 26 بار و سعدی 20 بار استفاده کردهاند که در مقایسه با ترصیع در مرزباننامه بیش از 6 برابر و در گلستان 5 برابر است . دلیل آن هم، علیرغم زیباتر بودن ترصیع نسبت به موازنه، میتواند دشواریِ آوردن چندین سجع متوازی نسبت به آوردن چندین سجع متوازن در کنار هم باشد.
- تخم در زمین شوره افشانده و نهال در زمین بیگوهر نشانده
- عقود منظومات را در عقد اعتبار فحول افاضل میآوردم و نقود منثورات را سکه قبول ملوک و اکابر مینهادم
- فرّاش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد
- قصبالجیب حدیثش که همچون شکر میخورند و رقعه منشآتش که همچون کاغذ زر میبرند
