بخشی از مقاله
مقدمه
بدون تردید، عامل مالی و اقتصادی سبب رشد و شکوفایی امور فرهنگی و توسعه و تعالی جامعه نیز میشود. مثال رایج آن در حوزة نشر است. در اینجا پدیدآورندة اثر، اعم شخص حقیقی يا حقوقی، با صرف وقت، مهارت و سـرمایه، به تولید یک اثر ميپردازد و چنانچه از مواهب اقتصادی آن بهرهای نبرد یا حقاستفاده از مواهب آن مورد حمایت قانونگذار قرار نگیرد ـ به طوری که هر شخصدیگری بتواند آثار مزبور را با هزینة کمتر تولید و توزیع کند ـ طبعاً ادامة تولید اینگونه آثار باِاشکال مواجه خواهد شد و نتیجة این وضعیت جز کاهش آثار فرهنگی
و علمی نخواهد بود. از سوی دیگر، معموالً سرمایهگذاری اولیه در این زمینه با خطرات بیشتری مواجه است، زیرا بهبازاریابی گسترده و کافی نیازمند است و اين در حالي است که عکسالعمل بازار به محصول عمالً تجربه نشده و چه بسا جریان تولید با موانعی برخورد کند و آن را معلّق یا متوقف سازد.
از سوی دیگر، آنچه امروزه تکنولوژی را در خدمت اشاعة فرهنگ و آثار ادبی و هنری قرار دادهو حتی موجب رشد و توسعة خود تکنولوژی هم شده انگیزة اقتصادی نشر آثار ادبی
و هنری از سوی ناشران است. در واقع، رشد تکنولوژی و ظهور پدیدههای جدید در این زمینه، عالوه بر مواهب و امکاناتی که در اختیار تولیدکنندگان محتوا قرار داده است، از سوی دیگر، سبب بروز چالشهای عدیدهای هم در این زمینه گردیده است. بدون تردید، اگر محصولی تولید
و عرضه شود که بتواند بازار وسیعیرا آمادة مصرف کند و تقاضای درخور توجهی را برانگیزد، سـبب میشود هر شـخص دیگری، غیر از سـرمایهگذارِ مبتکر و خطرکنندة اولیه، از فرصتِ پیشآمده استفاده کند و با تولید و تکثیر آثار پدیدآمده بخش متنابهی از مزایای اقتصادی محصول
82
تابستان1391 شماره ششم
Archive of SID
حقوق مالکیت معنوی در صنعت نشر
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
جدید را به خود اختصاص دهد. حال اگر در این زمینه سودآوری کافی وجود نداشته باشد، این روال موجب خواهد شد سرمایهگذارهایُِپرخطرِاولیه انجام نشود و تولید و توزیع آثار ادبی و هنری و علمی با اختالل و چالش مواجه گردد. به همین دلیل، الزم است جامعه حقی انحصاری برایپدیدآورندگان آثار یادشده در نظر بگیرد و متجاوزان به آن را قابل تعقیب بداند. از این رو، امروزه حقوق مالکیت معنوی یا فکری اهمیت زیادی یافته به گونهای که در دانشگاههای جهان جایی را به خود اختصاص داده و به دلیل ارزش و مالکیت زیاد آن درآمدهای سرشاری را عاید دولتها کرده است.
از این رو، حمایت از حقوق مالکیت معنوی، به عنوان یک بخش از نهاد مالکیت و مشتمل بر مالکیتهای صنعتی، ادبی و هنری، در قرن پانزدهم میالدی ریشه دارد. در سطح جهانی، از قرن نوزدهم و با تصویب دو کنوانسیون بینالمللی مهم، یعنی کنوانسیون پاریس برای حمایت از
مالکیتهای صنعتی در سال Paris Convention for the Protection of Indusـ( 1883
).trial Propertyو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری در سال Berne( 1886
)Convention for the Protection of Literary and Artistic Works نهادینـه و بـا
مرور زمان متحول شده است.
کنکاشیدرمفهومحق
حق در زبان فارسـی به معنای «راسـت کردن سخن»، «درسـت کردن وعده»، «یقین نمودن»، «ثابت شدن»، «غلبه کردن به حق»، «موجود ثابت» و «نامی از اسامی خداوند متعال» آمده است )لغتنامة دهخدا، ذيل واژة «حق.)» در فرهنگ المنجد نیز برای واژة حق مفاهیمی از قبیل «ضد باطل»، «عدل»، «مال و ملک»، «حظ و نصیب»، «موجود ثابت»، «امر مقضی»،
83
تابستان1391 شماره ششم
Archive of SID
حقوق مالکیت معنوی در صنعت نشر
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
«حزم»، و «سزاوار» به کار رفته است )المنجد فی اللغة، ذيل واژة «حق.)» حق در اصطالح فقه شیعه «نوعی سلطنت بر چیزی است که گاه به عین تعلّق میگیرد، مانند حق تحجیر، حق رهن و حق غرما در ترکه میت؛ و گاهی به غیر عین تعلّق میگیرد، مانند حق خیار متعلّق به عقد؛ گاهی سلطنت متعلّق بر شخص است، مانند حق حضانت و حق قصاص. بنابراین، حق یک مرتبة ضعیفی از ملک و بلکه نوعی از ملکیت است» )مدرّس، 1375، ص .)27 و در جای دیگری گفته شده حق عبارت است از سلطة ضعیف بر مال یا منفعت )نائيني، 1418، ص )106، اگرچه در فقه اهل سنّت از حق تعریف مدوّنی نشده است )مدرّس، 1375، ص .)27
در اصطالح حقوقی «حق عبارت است از قدرت یک فرد انسانی مطابق با قانون بر انسان دیگر، یا بر یک مال و یا بر هر دو، اعم از اینکه مال مذکور مادی و محسوس باشد، مانند خانه، یا نباشد، مانند طلب» )جعفري لنگرودي،1371، ص .)15 واژة حق و مشتقات آن در قرآن مجید بیش از دویست و هشتاد بار در معانیمختلف به کار رفته است. این واژه گاه به صورت فعل و گاه به صورت اسم آمده است. پارهای از آن معانی عبارتاند از: «ثابت شدن»، «سزاوار بودن»، «مرتکب شدن»، «ثابت و مستقر کردن»، و «صفت خداوند»، «زکات»، «امر واجب»، «دین»، «قرآن»، «درخواست»، «درست و راست»، «حق محض» و... باید توجه داشت که واژة حق در روایات اهل بیت و سخنان فقیهان در معنایی گسترده و وسیع به کار رفته است.
مثالًآخوند خراسـانی معتقد اسـت که «حق اعتباری خاص و اضافهای ویژه اسـت که از حکمی وضعی یا تکلیفی یا یک منشـأ دیگر انتزاع میشـود، مثل حقالماره )حق رهگذر( که از اباحه خوردن میوه باغی که از کنار آن عبور میکند ناشـی میشـود» )خراسـاني، ص )151 و صاحب جواهر بیان میدارد حقوق مطلقاً عوض واقع میشوند )محمدي، 1382، )11/4 کاشفالغطاء نیز معتقد است که حقوق مطلقاً عوض واقع میشوند )همانجا(.
84
تابستان1391 شماره ششم
Archive of SID
حقوق مالکیت معنوی در صنعت نشر
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
تعریفنشرالکترونیک
بـه اختصـار میتوان بیان داشـت که هـر آنچه به صـورت الکترونیک save شـود e-published بـه شـمار میآید ضمن آنکه قابلیت آنالین شـدن را نیـز دارد. در واقع، هر اقدامى كه باعث توليد محتوا به صورت فرمتهاى الكترونيكى و غيرچاپى شود نشر الکترونيک خوانده ميشود که شامل کتاب الکترونیکی، خبرنامة الکترونیکی، لوحهای چندرسانهای، نشریات الکترونیکی، سیستم تابلو اعالنات الکترونیک یا BBS و گروههای بحث و سؤال و جواب در اینترنت و... میشود. عملیات ویکیها نوعی نشر الکترونیک هستند. از قالبهای بسیار معمول این نوع نشر فایلهای محتوایی PDF است. از سوی دیگر، در اين نشر، عملیات انتشار گاهى اوقات روى يك ديسكت يا سىدى يا شبكة محلى يا شبكة جهانى و روى سايتهاى وب است. از این رو، حتى پيامهاى كوتاهى كه از طريق پورتالهاى مختلف روى تلفنهاى همراه منتقل مىشود شامل تعريف نشر الكترونيك و، بالطبع، قانون و مقررات نشر الكترونيك مىشود. از مزایای آن این است که در این نوع نشر نویسنده میتواند ناشر هم باشد.
تعریف e-book
e-book همـان کتـاب الکترونیک اسـت. در تعریف آن میتـوان گفت که ذخيرة اطالعات كتاب در قالب ديجيتال به صورتي كه بتوان آن را روي صفحة رايانه مشاهده كرد.
كتابهاي الكترونيكي از نظر امكانات موجود در آنها به موارد ذیل طبقهبندی میشوند:
1. كتابهاي الكترونيكي به صورت فقط متن همانند كتابهاي چاپي؛
2. كتابهاي الكترونيكي همراه با تصاوير ثابت، جدولها، و نمودارها؛
3. كتابهاي الكترونيكي داراي تصاوير متحرك، همراه با پخش فيلم، انيميشن، كليپ و...؛
85
تابستان1391 شماره ششم
Archive of SID
حقوق مالکیت معنوی در صنعت نشر
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
4. كتابهاي الكترونيكي گويا همراه با امكانات صوتي؛
5. كتابهاي الكترونيكي چندرسانهاي به همراه امكان پرسش و پاسخ ميان كاربر و كتاب.
تعریفنشردیجیتال
نشر ديجيتال همان e-publishing است که، در واقع، انباشت اطالعات به گونة دیجیتال و با ابزار الکترونیک است.
نشـر ديجيتال را ميتوان در قالبهايي چون لوح فشـرده )CD(، لوح فشردة ديجيتالي )DVD( روي شـبكة وب و... منتشر كرد. از خصوصیات نشر الکترونیک آن است که آن را میتوان در قالب فایلهایی که توسـط یک رایانه اجرا ميشـود، مانند قالبهای ،Word Text PDF ،HTML و فایلهـای اجرایـی EXE، درآورد. از مزایـای آنها میتوان به سـادگی اجرا، سـادگی جستوجو در متن، داشتن قالب زیباتر، منسجم بودن مطالب، امکان عرضه یا فروش سادهتر و سریعتر، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتیمدیا و... اشاره کرد.
تعریفکتاب
مرجع تعریف کتاب همان تعریفي است که یونسکو به دست ميدهد: کتابْ يک نشریة غیر ادواری )non-periodical( است که چاپ میشود )printed( و حداقل تعداد صفحات آن 44 صفحه استو، در نهایت، یک کاور نیز دارد.
در شکل سنّتی و رایج، کتاب مجموعهای است از لوحهای چوبی یا عاجی یا مجموعهای است از ورقهای کاغذ، پوست آهو و یا مادهای مانند آن، اعم از دستنویس یا چاپی، که با هم به نخ کشیده شده یا صحافی شده.
