بخشی از مقاله
مقدمه
پزشکی مبتنی بر شواهد، همانگونه که از تعریف Sackett استنباط میشود، ترکیب بهترین شاهد (Evidence) حاصل از پژوهش با تجربه بالینی و خواستههای بیمار است .(1) در واقع، رسالت پزشکی مبتنی بر شواهد، گرد آوری اطلاعات و دانش مستند و روزآمد شرایط بالینی خاص، بر اساس جستجو از مقالات است که بهترین شواهد را ارائه کرده و مفیدترین و با ارزش ترین اطلاعات را در اختیار پزشک قرار میدهد تا او تصمیم نهایی را در مورد بیمار بگیرد. بنابراین پزشکی مبتنی بر شواهد، به فرایندهایی که پزشکان اطلاعات جدید و تحقیقات بالینی به روز را به دست آورند، تاکید میکند 2)و.(3 سابقه این رویکرد به پزشکی که نام و شمای امروزی خود را از سال 1992 و به همت Gordon Guyatt و همکارانش در دانشگاه مک مستر (Mcmaster) کانادا به دست آورده است، به دوران پاریس بعد از انقلاب کبیر فرانسه بر میگردد. از آن زمان تاکنون میبایست به تعداد مجلات پزشکی مبتنی بر شواهد کهساساً دربرگیرندهی خلاصهی مطالعاتی هستند که بیشترین ارتباط با پزشکی
بالینی را دارند، افزوده شود و این روند سیر صعودی داشته باشد .(4) یکی از کارآمدترین شیوههای بررسی برونداد پژوهشی و به طبع وضعیت کلی پژوهش، استفاده از مطالعات علم سنجی با بررسی مقالات منتشرشده در نشریات علمی است. در این مطالعه اندازهگیری کمّی تولیدات علمی می-تواند تا حدودی مشخص کند که فراوانی پژوهشهای هر کشور، هر نهاد، هر رشته علمی، هر فرد و روند آن چگونه است؟ بررسی روند پژوهشگران را قادر می سازد تا پژوهشهای انجام شده از جنبههای مختلف را در دورههای مشخص و معینی مقایسه کنند، تغییرات را ثبت کنند، آنگاه علل این تغییرات تحلیل و بررسی شود که چه تغییراتی مطلوب یا نامطلوب هستند، در نهایت از همه یافتهها در جهت برنامهریزی برای آینده استفاده شود. اگرچه ارزیابی کمّی نمیتواند و نباید جایگزین ارزیابی کیفی پژوهش-ها شود، اما میتواند ابزار موثری برای درک بهتر فرایند پژوهشهای علمی، تجزیه و تحلیل و همچنین توزیع و استفاده از اطلاعات علمی باشد و در عین حال برخی محدودیتهای ارزیابی کیفی مانند سوگیـری ارزیـابی
39
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 39-48 بررسی روند پژوهش در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد/ الهه امتی و امیررضا اصنافی
کنندگان را نداشته باشد .(5) همچنین مطالعات علم سنجی ابزار مناسب برای تشخیص و ارزیابی میزان اهمیت علمی و اجتماعی یک رشته خاص در طی دوره مورد نظر است، با وجود محدودیتهای روشهای علم-سنجی، این نوع آنالیز این امکان را فراهم میکند که میزان انتشار متون علمی در یک رشته خاص مورد مطالعه دقیق قرار گیرد و سیر تکاملی آن به تصویر کشیده شود. همچنین میزان تولیدات علمی یک مؤسسه، کشور، مؤلف یا مؤلفان و سایر موارد را مشخص کند 7)و.(6
بررسی تولیدات علمی حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس، ضمن اینکه میتواند معرف وضعیت تولیدات علمی در کشورها و دانشگاههای مختلف باشد جایگاه این دانشگاهها و کشورها را از لحاظ تولید علم در زمینه پزشکی مبتنی بر شواهد مشخص خواهد کرد، در نهایت میتواند ابزار مناسبی برای سیاست گزاری و برنامه ریزی در امر تحقیق و توسعه باشد. سیاستگزاران و برنامهریزان کشورها و دانشگاههای مختلف، میتوانند با دستیابی به درک درستی از توانمندیها و امکانات موجود، و نیز پی بردن به نقاط قوت و ضعف برنامههای تحقیقاتی، خط مشی تحقیقات آینده را طوری برنامه ریزی کنند که به پر شدن خلاءها و تقویت نقاط ضعف بیانجامد و امکان بیشتری برای هدفدار کردن حرکتهای علمی و تعیین اولویتهای پژوهشی فراهم آید .(8) مرور مطالعات انجام شده نشان میدهد که در رشتههای مختلف، پژوهشهای علم سنجی با اهداف گوناگون صورت گرفته است، این مطالعات گاه بر کلیّت تولید علم در این رشتهها و گاه بر سطوح خردتر مانند
کشورها، زبان، نوع مدرک، سال انتشار، حوزههای موضوعی، مجلات یا استنادها متمرکز شده اند. تحقیقات موضوعی علمسنجی در بسیاری از مطالعات علمسنجی بر موضوعات حوزه پزشکی متمرکز شده اند .(9)
به عنوان مثال، عباسی و بیگلو، به بررسی تولیدات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در پایگاه WoS پرداختند و نتایج نشان داد عمدهترین شکل تولیدات علمی به شکل مقاله بود و زمینه موضوعی فارماکولوژی بیش از دیگر زمینههای موضوعی مورد توجه نویسندگان بوده است .(10) عبد خدا و همکاران، در پژوهشی به بررسی میزان تولیدات علمی حوزه پزشکی ایران بر مبنای مدارک نمایه شده از مجلات علمی در پایگاههای اطلاعاتی منتخب، در فاصله سالهای 2005-2009 پرداختند. یافتههای پژوهش آنها نشان داد که از تعداد 44 عنوان مجله مورد بررسی، 18 عنوان در پایگاه WoS و 20 عنوان در پایگاه Scopus نمایه شدهاند. نمایانی مجلات حوزه علوم پزشکی کشور در پایگاههای مورد بررسی در سطح مطلوبی قرار نداشت. در هر دو پایگاه کمتر از 50 درصد مجلات نمایه شده بودند. در فاصله سالهای مورد بررسی تولیدات علمی حوزه پزشکی کشور در حال رشد بود، اما رسیدن به جایگاه شایسته کشور در این حوزه، مستلزم تلاش بیشتر است .(11) بیگلو و همکاران، در مطالعه ای به روش توصیفی،
به کمک شاخصهای علمسنجی، تولیدات علمی ایران و سایر کشورهای خاورمیانه را در زمینه سرطان پستان در پایگاه مدلاین مورد بررسی قرار دادهاند، آنها اشاره کردند که در بازه زمانی 1965-2008 تولیدات علمی ایران در زمینه سرطان پستان روند رو به رشد داشته، به ویژه از سال 2001 به بعد، به صورت خطی افزایش یافته است. همچنین ایران در میان کشورهای خاورمیانه رتبه خوبی را در تولید اطلاعات علمی زمینه سرطان پستان در بازه مذکور داشت .(6)
علیجانی و کرمی، در بررسی و مقایسه تطبیقی سه دهه تولیدات علمی جامعه جراحی ایران (1980-2009) بر اساس دادههای پایگاه اطلاعاتی ISI به این نتیجه رسیدند که در طول این سه دهه، پژوهشگران ایرانی روند صعودی را در تولید علم این حوزه داشتهاند .(12) ستوده و مروتی، در مطالعه ای وضعیت تولید علم در حوزه حقوق بیماران، در پایگاههای استنادی Thomson Reuters را با نگاهی به سهم ایران در تحقیقات بینالمللی به روش پیمایشی با رویکرد علمسنجی بررسی کردند. نتایج نشان داد شمار مقالات حوزه حقوق بیماران رو به افزایش بود که نشانگر پایداری تولید علم در این حوزه بود. قالب تولیدات علمی به ترتیب به صورت مقاله، یادداشت سردبیر، مقالات همایش، مقاله مروری و نامه بود .(9)
هدهدی نژاد و همکاران در پژوهشی، به شیوه پیمایشی و با روش علمسنجی، 288 مدرک نمایه شده پژوهشگران ایرانی در حوزه طب سنتی پایگاه Web of Science را مورد بررسی قرار دادند. حوزه طب سنتی ایران با 288 رکورد توانسته است رتبه 26 جهان را در این علم کسب کند. روند رشد تولیدات علمی ایران در حوزه طب سنتی به لحاظ کمی از شیب قابل قبولی برخوردار بود(.(13 بیگلو و همکاران در مطالعهای تولیدات علمی در زمینه بایومارکرها در پایگاه مدلاین را به روش توصیفی با استفاده از شاخصهای علمسنجی بررسی کردند، نتایج آنها نشان داد، میزان تولیدات علمی در زمینه بایومارکرها در طول سالهای اخیر افزایش داشت. با این وجود میزان اختلاف بین تولیدات علمی ایران با کشورهای تأثیرگذار منطقه زیاد و قابل تأمل بود، که توجه و همت سیاستگزاران را میطلبید .(14) یمینی فیروز و همکاران، به بررسی رشد کمی و کیفی تولیدات علمی ایران در زمینه علوم ورزشی به روش علمسنجی پرداختند، نتایج به دست آمده با استفاده از شاخصهای کمّی و کیفی پایگاه ISI، نشان داد که از ابتدای سال 2007 مقالات علمی ایران در حوزه علوم ورزشی روند رو به رشدی داشته است .(15)
در بررسی پیشینه های خارج از کشور؛ Signore، در مطالعه ای اشاره کرد که تولیدات علمی و اثر گذار پزشکی هسته ای در اروپا، کانون توجه پژوهشی بوده است، یافته ها نشان داد که آلمان بزرگترین تولید کننده علمی در زمینه پزشکی هستهای بوده است 16)،Li .(9 و همکاران،
40
Caspian Journal of Scientometrics. 2014; 1(2): 39-48 Ommati E, Asnafi AR
اذعان کردند که تولیدات علمی پیرامون بیماری پارکینسون رو به افزایش بود، کشورهای چین، ایتالیا، اسپانیا و اتریش بیشترین مشارکت را در این حوزه داشتند 9)،.(17 نتایج پژوهش Sanz-casado و همکاران، در حوزه بیماریهای عفونی رشد معنیداری را در تولیدات علمی از سال 1991 به بعد خصوصاَ در سالهای 1996 تا 2001 نشان داد. کشورهای ایالت متحده
آمریکا، انگلستان، ژاپن و فرانسه بیشترین تولیدات علمی را در این حوزه داشتند 9)،Sevukan .(18 و همکاران، بروندادهای تحقیقاتی اعضای هیأت علمی علوم گیاهی دانشگاه مرکزی هند را در پایگاه Web of Science در طول دوره 1997-2006 مورد بررسی قرار دادند و نتایج آنان نشان داد که تولیدات علمی حوزه علوم گیاهی به جز در سالهای 1997
و 2002 به صورت مرتب رشد داشته اند و پژوهشگران تا حد زیادی در نوشتن مقالات با همدیگر همکاری داشتهاند 8)،Vitzthum .(19 و همکاران، با بررسی علمسنجی موضوع کج شدگی ستون فقرات نشان دادند که در مجموع 8186 مدرک به وسیله 76 کشور در این زمینه منتشر شدند، ایالت متحده آمریکا، انگلستان و کانادا بیشترین تولیدات علمی را داشتند و Bradford با 146 مقاله پر تولیدترین نویسنده این حوزه بود 9)،.(20
Adarsh و Gupta، در مطالعهای با رویکرد علمسنجی به تحقیقات schizophrenia در هند با استفاده از پایگاه Scopus نشان داد که در میان 20 کشور پرتولید در زمینه schizophrenia با تعداد 882 مدرک، تولیدات علمی کشور هند در رتبه 15 قرار داشت و کشورهای آمریکا، انگلستان، آلمان، کانادا و استرالیا جزو کشورهای برتر تولیدکننده مدرک بودند .(21)
Lin و همکاران، به بررسی انتشارات در حوزه پزشک خانواده توسط پایگاه Web of Science درطول سالهای 1993 -2012 پرداختند. از میان 33073 مدرک تولید شده در زمینه مورد نظر، 1552 سند متعلق به کشور تایوان بود و بعد از آمریکا، کانادا، سوئد، کشور تایوان رتبه چهارم را کسب کرد و رشد چشمگیری در تولیدات علمی مشاهده شد .(22) به طور کلی بررسی پژوهشهای انجام شده نشان از آن دارد که اگرچه حوزه های موضوعی پزشکی به ویژه موضوعات داغ و مطرح روز، مورد توجه پژوهشگران عرصه علمسنجی بوده است، اما تولید علم و چگونگی توسعه
و پیشرفت آن (9) در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد مورد توجه علمسنجان نبوده است، از این رو انجام پژوهش در این زمینه ضروری به نظر می رسد. این مطالعه با هدف شناسایی روند پژوهش در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد انجام شده است، در این راستا اهدافی همچون تعیین روند پژوهش در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد، شناسایی سهم کشورهای مختلف در تولید انتشارات، روند پژوهش به تفکیک نوع و قالب مدرک در تولید
انتشارات، دانشگاهها و سازمانهای برتر، مجلات برتر، نویسندگان برتر، زمینههای موضوعی در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی روند تولیدات علمی حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد به منظور برنامهریزی جهت ارتقای جایگاه و اولویتهای پژوهشی کشور امری ضروری است. بنابراین هدف از این مطالعه تعیین روند پژوهش در حوزه پزشکی مبتنی بر شواهد بر اساس پایگاه اسکوپوس است.
مواد و روشها
مطالعه حاضر، از نوع کاربردی است و با استفاده از روش علمسنجی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه را کلیه تولیدات علمی نمایه شده با موضوع پزشکی مبتنی بر شواهد در پایگاه اسکوپوس طی سالهای 1939 تا 2014 تشکیل داده است. ابزار گردآوری دادهها، پایگاه اسکوپوس بود. برای بازیابی مدارک مربوط به پزشکی مبتنی بر شواهد از راهبرد زیر استفاده گردید: عبارت Evidence Based Medicine در جعبه جستجوی اسناد وارد شد و سپس با انتخاب نوع فیلد جستجوی"عنوان مقاله، چکیده، کلید واژه ها" جستجو آغاز شد. لازم به اشاره است که از طریق جستجوی پیشرفته تعداد نتایج یکسانی در مقایسه با جستجوی اسناد مشاهده شده است؛ دادههای به دست آمده بعد از ورود به نرم افزار آماری Excel مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.
