بخشی از مقاله
مقدمه
پیشرفتهای علمی و فناوری در عصر حاضـر مـدیون سـرمایههـای فکری و دانشی است که به توسعه و پیشرفت کشورها منجر میشود. رشـد و پیشرفت علمی در دنیای امـروز، مهمتـرین اولویـت و برنامـه کشـورهای مختلــف جهــان بــرای رســیدن بــه توســعه اقتصــادی و بهبــود در زنــدگی مردمانشان میباشد(.(1
یکی از زمینههای توسعه و ارتقای علمی توجه بـه ابعـاد بـینالمللـی تحقیقات است. باید توجه داشت کـه نتیجـه تحقیقـات بـومی بـه صـورت بینالمللی نیز عرضه میشود تا در سطح دنیـا ارزیـابی و نقـد شـود و افـراد بیشـتری از آن بهـره ببرنـد. نتــایج تحقیقـات و تولیـدات علمـی از طریــق مجلات به دست کـاربران از گـروههـای مختلـف محققـان و کارشناسـان میرسد. به همین دلیل نشریات نقش مهمـی در توسـعه علمـی بـه عهـده داشته و همواره مورد توجه بودهاند(.(2
از سویی دیگر باید اشاره کرد که مجلات علمی در دنیـای کنـونی از معیارها و شاخصهای توسـعه فرهنگـی- اجتمـاعی هـر ملتـی بـهحسـاب میآیند. نشریات علمـی و تخصصـی وسـیلهای بـرای توزیـع و انباشـت و همچنــین تولیــد دادههــا و اطلاعــات علمــی هســتند و بــرای گســترش و شکوفائی و پیشرفت همهجانبه علم، نقش حیاتی و اساسـی دارنـد(.(3 ایـن نشریات، ابزار اصلی بـرای توسـعه و پیشـرفت علـم بـوده و مـیتواننـد در
آموزش مستمر، ارتقای تحقیقات، تحریک تفکر و انتشار فعالیتهای علمـی نقش داشته باشند(.(4 کمیسیون اتحادیه اروپا این امر را مـورد تأکیـد قـرار داده و معتقد است که مجلات علمی، نقش دوگانه ی تأیید و انتشار دانـش را داشته و این امر در بایگانی کردن دانش برای تضمین دسترسی دائمی به آنها نقش آفرین میباشند((5 و برای توسعه رقابـت و بـهمنظـور افـزایش کیفیت، مدتهاست که مجلات، ارزشیابی و به انواع مختلفی تقسـیم و بـر اساس تولیـدات علمـی نویسـندگان و مؤسسـات علمـی و حتـی کشـورها رتبهبندی میگردند. الگوها و فنون مختلفی در علمسنجی برای ارزشیابی و رتبهبندی مجلات علمی بهکار گرفته میشود، که یکی از آنها نمایه شـدن مجلات در پایگاههای اطلاعاتی است(.(6
بنابراین وضعیت تولیدات علمـی نمایـهسـازی شـده در پایگـاههـای استنادی یکی از مهمترین شاخصهایی است که میتواند به منزله موفقیـت جامعه پژوهشی هر کشـور در انتشـار یافتـههـای علمـی خـود در نشـریات بینالمللی در نظر گرفته شود. از طرفی انتشار یافتههای علمـی در نشـریات بینالمللی به نوعی بیانگر قابـل قبـول بـودن سـطح علمـی دسـتاوردهای محققان بهشمار میآید.
بههمین دلیل افزایش تعـداد مجـلات علمـی نمایـهسـازی شـده در پایگاههای بـینالمللـی، یکـی از شـاخصهـایی اسـت کـه در کنـار سـایر
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 93، صفحه 33-39 ارزیابی مجلات ایرانی در اسکوپوس/ صدیقه محمد اسماعیل و دیگران
شاخصهای علم و فناوری در سـطحی وسـیع مـورد توجـه کشـورها قـرار میگیرد. به همین ترتیب، تعداد نشریات کشورها در پایگاههای استنادی، به این علت که به منزلـهی نشـانهای از قابـل قبـول بـودن سـطح کیفـی آن نشریات در سطح بینالمللی به شمار میآیـد، از اهمیـت خاصـی برخـوردار است. علاوه بر این، حضور این نشریات در پایگاههـای اسـتنادی، بـه ایـن علت که میتواند بسترهای لازم را برای انتشار و دسترسپذیر نمودن تعداد بیشتری از تولیدات علمی کشور در سطح بینالمللی ایجاد نموده و همچنین به این دلیل که میتواند زمینههای حضور مؤثرتر جامعهی پژوهشی کشـور را در فرآیند ارزیابی و انتشـار تولیـدات علمـی جهـانی فـراهم سـازد، حـائز اهمیت است(.(7
با توجه به این موارد، آگاهی از وضعیت نشریات ایران در پایگاههـای استنادی، بخشی از مهمترین مسائلی است که پاسخگویی به آن میتواند در راستای ارزیابی برون دادهای پژوهشی کشور مـورد اسـتفاده قـرار گیـرد. از آنجایی که طبق بررسیهای صورت گرفتـه، تـاکنون رونـد رشـد نشـریات ایران به صورت علمی و نظاممنـد مـورد بررسـی و تجزیـه و تحلیـل قـرار نگرفته است، لذا پژوهش حاضر با هدف تعیین رونـد رشـد کمـی نشـریات ایرانی و سنجش کیفی این نشریات در پایگاه اسـکوپوس و مقایسـه آن بـا کشورهای دیهشت1 در سالهای 2012-2000 انجام شد. در ادامه به چند مورد از پژوهشهای مرتبط با این مطالعه اشاره می شود؛
Mabe در پژوهشی، به مطالعه پویایی رشد نشریات علمی پرداخته است. نتایج مطالعه او نشان داد که نشریات، سالانه رشد 3/3 درصدی داشتهاند و نرخ رشد آنها در پایینترین حد قرار داشته است و این میزان با توجه به شرایط سیاسی اجتماعی متفاوت بوده است(.(8
صالحی و نوروزی به بررسی جایگاه علمی ایران در جهان و ضریب تاثیر مجلههای بینالمللی ایران پرداخته و بیان داشتهاند که مجلات نمایهشده ایرانی به لحاظ میزان استنادات، در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و ضریب تاثیرگذاری مجلات بینالمللی کشورمان در سطح پایینی قرار دارد(.(9 یالپانی و همکاران با بررسی مجلات علوم اجتماعی در ایران بیان میکنند در مقابل افزایش سریع تعداد نشریات ایرانی در علوم طبیعی که توسط ISI پوشش داده میشود، نشریات در زمینه علوم اجتماعی، هنر و علوم انسانی رشد نکرده اند(.(10
در پژوهشی دیگر نوروزی و عبدخدا به بررسی مشکلات مجلههای ایرانی و دلایل عدم نمایهسازی آنها توسط پایگاههای اطلاعاتی خارجی پرداختند. نتایج بررسی آنها نشان داد که یکی از دلایل عدم استناد به مجلههای ایرانی، عدم پخش این نشریات در سطح جهان است، چرا که چکیده مقالههای منتشر شده در مجلههای ایرانی در پایگاههای اطلاعاتی که اغلب توسط آمریکا و انگلیس هدایت میشوند، نمایهسازی نمیشوند.
همچنین این پژوهش نشان میدهد که انتشار یک مجله بدون رعایت استانداردهای انتشار مجلههای علمی موجب خواهد شد تا آن مجله در پایگاههای اطلاعاتی خارجی نمایهسازی نشود(.(11
1.Developing Countries (D8): Bangladesh, Egypt, Indonesia, Iran, Malaysia, Nigeria, Pakistan and Turkey
اخوتی و همکاران در پژوهشی به مقایسهی ضریب تأثیر مجلات تخصصی کشور ایران و کشورهای منتخب در سالهای 2009 و 2010 نشان دادند که از نظر شاخصهای تولید علم در بین 25 کشور مورد بررسی، کشورهای ترکیه، ایران و پاکستان بهترتیب هر کدام با 20، 14 و 9 امتیاز در رتبههای اول تا سوم هستند(.(12
Reyes به بررسی رشد مجلات نمایه شده آمریکای لاتین و کارائیب در فاصلهی سالهای 2009-2006 پرداخت و نشان داد که رشد بی سابقه مجلات کشورهای مورد بررسی بیش از آنکه تحت تاثیر تغییرات جامعه علمی این کشورها باشد، متاثر از سیاستهای نمایهسازی پایگاههای اطلاعاتی ISI بوده است. همچنین نتایج این مطالعه نشان داد که تعداد مجلات نمایه شده طی 4 سال مورد بررسی، 360 درصد رشد داشته است(.(13
Edgar و Willinsky در پژوهشی به بررسی مجلات علمی با استفاده از نظامهای دسترسی پرداختند. نتایج پژوهش آنها نشان داد که گسترش نظامهای دسترسی آزاد میتواند در رشد انتشار مجلات نقش مؤثری داشته باشد، بهطوریکه تعداد نشریات آنلاین از یک عنوان در سالهای 1872-1900 به 704 عنوان در سالهای 2001-2004 رسیده
است(.(14
روش پژوهش
پژوهش حاضر، پیمایشی-توصیفی بوده و از نوع کاربردی است و با استفاده از روشهای علمسنجی انجام شده است. منبع گردآوری دادهها، پایگاه اطلاعاتی Scopus و جامعه این پژوهش را، تمامی مجلات علمی ایران تشکیل میدهند که طی سال های 2012-2000 در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس نمایه شدهاند.
در قسمت نخست، برای استخراج مجلات علمی ایرانی با انتخاب برچسب Iran و انتخاب تمامی حوزههای موضوعی جستجویی صورت گرفته و مجلات علمی شناسایی و مورد بازیابی قرار گرفتند. اطلاعات مربوط به "سال انتشار آنها"، "حوزههای موضوعی"، "شهر" و "سازمان منتشر کننده آن ها"، "میزان استناد به مقالات مجلات"، "شاخص "h و غیره بازیابی شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار آماری Excel و برای ترسیم شکلها از نرم افزار تحلیل شبکه NodeXL استفاده شده
است.
یافتهها
یافتهها نشان میدهد که تعداد نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس، از 8 مجله در سال 2000 به 113 مجله در سال 2012فزایش یافته است. یعنی تعداد مجلات حدوداً 14 برابر شده است. در نمودار1، روند مجلات نمایه شده حوزههای مختلف موضوعی در طی سالهای مورد بررسی قابل مشاهده است.
همچنین میتوان اشاره کرد که نمایهسازی مجلات جمهوری اسلامی ایران در طی سالهای اخیر در مقایسه با کشورهای منطقه از رشد قابل قبولی برخوردار بوده است. اگر چه در سالهای ابتدایی در مقایسه با کشورهای منطقه هم ردیف با کشور پاکستان و مصر و نیز بسیار پایینتر از کشور ترکیه بود 36) مجله این کشور در سال 2000 در پایگاه اطلاعاتی
34
Caspian Journal of Scientometrics. 2014; 1(1): 33-39
Mohammad Esmaeil S, et al.
اسکوپوس نمایه میشدند)، ولی در سال 2012، جایگاه شایستهای را به در بین کشورهای آسیایی جمهوری اسلامی ایران پس از کشورهای
خود اختصاص داده است. در میان کشورهای در حال توسعه D8 نیز چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و ترکیه در رتبه ششم قرار دارد؛ و تعداد
جمهوری اسلامی ایران پس از کشور ترکیه (با 149 مجله) در جایگاه دوم مجلات نمایه شده ایرانی در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس در سال 2012 از
قرار دارد. تمامی کشورهای آفریقایی (بالاترین تعداد متعلق به کشورآفریقای جنوبی با
112 113 120 71 مجله) بیشتر بوده است.
91 100 در رابطه با حوزه موضوعی مجلات نمایه شده باید اشاره کرد که در
80 سال 2000، 4 مجله در حوزه پزشکی، 2 مجله در حوزه مهندسی، یک
72
60 مجله در حوزه مهندسی مواد و یک مجله نیز در حوزه شیمی در پایگاه
52
40 اطلاعاتی اسکوپوس نمایه میشدند.
37 31
23 17 20 همچنین، مجلات نمایه شده تنها در دو شهر (شش مجله در تهران
10 10 8 8
0 و دو مجله در شیراز) تهیه و منتشر میشدند. در رابطه با مراکز و موسسات
2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000
علمی و پژوهشی منتشر کننده مجلات نیز باید اشاره کرد که "دانشگاه
تعداد مجلات علوم پزشکی تهران" با انتشار 2 مجله در سال 2000، بیشترین میزان
مجلات علمی نمایه شده را به خود اختصاص داده است. در جدول 1، روند
نمودار.1 روند نمایهسازی مجلات ایرانی در پایگاه اطلاعاتی نمایهسازی مجلات در حوزه های مختلف موضوعی، در سالهای مورد
اسکوپوس طی سالهای 2012-2000 بررسی قابل مشاهده است.
ش
