بخشی از مقاله
چکیده
بررسی مسئله ساختمانهای بلندمرتبه در حقوق معماری شهری دارای ابعاد مثبت و منفی زیادی است. این ابعاد میتواند تصمیم گیرندگان رادر جهت تقویت ابعاد مثبت و حذف ابعاد منفی کمک نماید. بر همین اساس تحقیق حاضر به بررسی جایگاه ساختمانهای بلند مرتبه با هدف روشنتر شدن ابعاد مسئله در حقوق شهری پرداخته است. مهمترین اهداف پژوهش حاضر استخراج ضوابط کنترل کننده در زمینه ساختمانهای بلند مرتبه و بررسی تاثیرگذاری بلند مرتبهها بر شهر و حقوق شهروندی میباشد. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که ایجاد ساختمانهای بلند به جهت ملاحظات محیطی علاوه بر ملالآور بودن فضا، مشکلاتی را از بعد سایهاندازی، نورگیری و سیرکلاسیون بوجود آورده استمضافاً. از بعد معماری و شهرسازی گسترش ساختمانهای بلند باعث مسدود شدن مناظر شهری، اشراف به ساختمانهای اطراف و کاهش کاربریهای عمومی به نفع کاربریهای مسکونی گردیده است. از این روی این پژوهش سعی دارد برای احیا و باز زنده سازی الگوهای توسعه شهری بومی گامی هر چندکوچک بردارد. در این مقاله به منظور ارزیابی دادهها از استدلال استقرایی و استدلال مقایسهای استفاده شده است و نوع پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی میباشد. در این مقاله ضمن بررسی بلند مرتبههای منطقه 1،2و3 تهران، راهکارهایی جهت مکانیابی و تقلیل تاثیرات منفی بلند مرتبهها ارائه شده است.
×واژههای کلیدی: ساختمانهای بلند مرتبه، حقوق شهری، معماری، ضوابط و راهکارها، تهران.
-1× مقدمه
حوادث و تحولات دهههای اخیر چنان بر ساخت و بافت شهرهای کشور تاثیر گذاشته که افسار اداره شهرها را از دست مدیران شهری خارج کردهاند. شهرها همانند بیماری شدهاند که مرض آن علاوه بر خود شهر، شهروندان را نیز از پا در میآورد. از نیمه دوم قرن 19 به بعد که استفاده از ساختمانهای بلند متداول گردید، بلند مرتبهسازی به عنوان یک پدیده مهم و اساسی مورد بحث است. در واقع این پدیده از سویی میتواند به بسیاری از مسایل شهری مانند کمبود زمین، مسکن، جلوگیری از رشد افقی شهرها و... پاسخ داده و از سوی دیگر خود پدید آورنده مشکلات و نارساییهایی مانند افزایش تراکم جمعیتی و ساختمانی، اختلال در تاسیسات زیربنایی و خدمات شهری، تاثیرات نامطلوب کالبدی و... در فضای شهری باشد. متاسفانه نتیجه اینگونه فعالیتها به زیر ساخت و ساز رفتن مناسبترین نقاط شهر، از بین رفتن باغات و کاهش فضای سبز، پایین آمدن ظرفیت و کشش معابر و... میشود. در طول سالها اخیر خصوصا از اواخر دهه 60 به بعد به دنبال افزایش قیمت زمین در شهر تهران و اغاز موج جدید بلند مرتبهسازی، هر قطعه زمین شهری واقع در هر منطقه با هر موقعیتی میتوانست مجوز افزایش تراکم دریافت نماید.
در زمینه ساخت بلند مرتبهها در حال حاضر در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و نیز برخی کشورهای توسعه یابنده، تمایلاتی در جهت انسانی کردن مقیاس، تنوع در بهرهبرداری عملکردی از برجها، به کارگیری اصول ناشی از فرهنگ و ایدئولوژی در طراحی و ملحوظ داشتن ملاحظات زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است ( .(Armstrong 1995 به همین دلیل ارائه راهکارها و تمهیداتی به منظور حل مشکلات بلندمرتبهها در ایران نیز ضروری است. از آنجا که تاثیر ساختمانهای بلند از جنبههای کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، معماری و شهرسازی و... بر فضای شهری گسترده و متنوع است و هر مقوله از آن تحقیق جداگانهای را میطلبد. لذا در این تحقیق تلاش بر این است که به تاثیرات بلند مرتبهسازی از منظر معماری و شهرسازی پرداخته شود. از جمله پرسشهای مطرح در این پژوهش:
آیا بلندمرتبهسازی بر حقوق معماری و شهری تاثیر گذار است؟
چگونه میتوان تاثیرات نامطلوب بلندمرتبهسازی بر محیط شهری را کاهش داد؟
آیا با مکانیابی درست ساختمانهای بلند مرتبه میتوان تاثیرات نامطلوب آن را کاهش داد؟
-2 تعریف بلند مرتبه سازی
از دیدگاه مهندسان ساختمان، هنگامی میتوان بنایی را بلند مرتبه نامید، که ارتفاع ان باعث شود نیروهای جانبی ناشی از زلزله و باد بر طراحی آن تاثیر قابل توجهی بگذارد و بر این مبنا از لحاظ ارتفاع، ساختمانهای بیشتر از 10 طبقه را بلند مرتبه به شمار میآورند. از نظر هندسی، ساختمانی بلند محسوب میشود که نسبت ارتفاع به قطر آن حداقل برابر با 3/14 باشد. بلندی ساختمان نسبی است و بستگی به شرایطی از جمله : شرایط اجتماعی و تصورات فرد از محیط دارد (فرهودی.(3:1380 بیان معیارهایی برای ساختمانهای بلند مرتبه بدون توجه به ارتفاع یا تعداد طبقات عبارتند از:
- تراکم خالص ساختمان، نسبت کل سطح زیر بنا به سطح قطعه زمینی که ساختمان روی آن بنا شده است در مقایسه با عرف محل بالاتر باشد.
- از سیستم مکانیکی برای ارتباطات عمودی استفاده شود.
- استفاده از سیستمها و روشهای ویژه ساختمانی و مدیریتی که با سیستمهای ساخت و سازهای کممرتبه و معمولی متفاوت باشد(رضاییراد .(11 :1390
-3 تاریخچه ساختمانهای بلند در ایران
روند شکلگیری ساختمانهای بلند مرتبه در ایران به ترتیب زیر میباشد:
- نخستین ساختمان بلند با آسانسور تهران را مهندس خانشقاقی در سالهای 1328-1330 در خیابان جمهوری ساخته است.
- در سالهای 1339-1341 در محل تقاطع خیابان فردوسی و جمهوری ساختمان تجاری 16 طبقهای به نام ساختمان پلاسکو اولین ساختمان بلند با اسکلت فلزی در ایران بود.
- دو سال بعد ساختمان تجاری 13 طبقه آلومینیوم نیز با اسکلت فلزی در خیابان جمهوری ساخته شد.
- همچنین ساختمان بانک کار (بورس اوراق بهادار) در خیابان حافظ در دهه40 توسط فرمان فرمائیان طراحی شد (هاشمی.(9 :1374
- نخستین مجموعه بلندمرتبه مسکونی در تهران مجموعه بهجت آباد بود (43-49) بین خیابانهای حافظ و ولیعصر ساخته شد.
- پس از تصویب ماده صد اصلاحی قانون مالیات های مستقیم، مصوب 1345، ساخت مجتمع مسکونی سامان در 20 طبقه در ضلع
شمالی بلوار کشاورز .(1349) در این ساختمان برای نخستین بار از عناصر پیش ساخته استفاده شد.
- در دهه 50 ساخت مجموعههای مسکونی در شمال و شمال غرب تهران رونق یافت. با وقوع انقلاب، بلندمرتبه سازی تقریبا به مدتی بیش از 10 سال متوقف شد (حسین زاده دلیر .(4 :1390
-4 معرفی محدوده مورد مطالعه
در سال های اخیر در پی افزایش قیمت زمین در تهران و فروش تراکم از سوی شهرداری تهران بلند مرتبهسازی آغاز گردید و بخش-های شمالی تهران، عمدتا مناطق 1،2 و3 را فراگرفت. لذا با توجه به گستردگی و روند فزاینده ساخت و ساز بناهای بلند مرتبه در سه منطقه مذکور نسبت به مناطق دیگر شهر تهران، بر آن شدیم تا اثرات اینگونه ساخت و سازها را بر حقوق معماری و شهری در این مناطق مورد بررسی قرار دهیم.
-5تاثیر بلند مرتبه سازی بر حقوق معماری و شهری
-1-5تاثیر بلند مرتبهها برعوامل سیمای شهر
بلند مرتبه ها اگر به طور صحیح جایگزین گردند باعث شاخص شدن در سیمای شهر میگردند و چنانچه به طور ناصحیح قرار گیرند در رقابت بصری با عوامل شاخص سیما از تاثیرات بصری آنها میکاهند (صفوی .(20 :1380 استقرار ناصحیح بلند مرتبه ها باعث کاهش نقش بصری لبه های طبیعی شده است. در بررسی انجام شده در منطقه 1 تهران نشان میدهد که مسیل دربند و مسیل مقصود بیگ که به عنوان دو لبه مهم در این منطقه به حساب میآیند در اثر ساخت و سازهای اطراف آنها نقش بصریشان به عنوان عوامل سیمای شهری کاهش یافته است.
شکل :(1) افق معماری دیروز محدب (نگارندگان)
شکل(:(2 افق معماری امروز مقعر (نگارندگان)
شکل :(3) تاثیر بلندمرتبهسازی بر سیمای شهری- منطقه1 (نگارندگان )
-2-5 تاثیر بلند مرتبه سازی براشرافیت
محرمیت مفهومی است وابسته به فرهنگ که میتوان آن را با مفهومی چون خلوت مترادف دانست. و القا کننده مفاهیمی چون حریم، قلمرو و حوذه نفوذ است. واحدهای مسکونی به عنوان محرمترین و خصوصی ترین فضا است. یکی از جنبههای محرمیت اشراف است. به معنی تسلط دید از یک واحد مسکونی به واحد مسکونی دیگر. احداث ساختمانهای بلند مرتبه در بافت قدیمی شهر باعث اشرافیت آنها به ساختمانهای کم ارتفاع اطراف شده است. و بدون استثنا همسایگان پیرامون به این موضوع اعتراض داشتند (صدوقیانزاده .(1374
اگر همسایهای حق و حقوق دیگران را رعایت نکرد و خانهاش را طوری ساخت و پنجرههایش را به گونهای قرار داد که به خانه همسایه مجاور اشراف داشت و موجبات آزار و اذیت او را فراهم آورد، همسایه میتواند از صاحب ملک خاطی شکایت کند و اگر دادگاه پس از رسیدگی به موضوع با درخواست رفع این پنجره مزاحم موافقت کرد، کلیه هزینههای رفع، به عهده مالک ملک خاطی خواهد بود (بحرینی .(202 : 1385 بررسی های انجام شده در منطقه 1، 2 و3 نشان میدهد که در محدوده الهیه برجهای ساخته شده به باغات و ساختماهای ویلایی دید دارند. همچنین در بخشهایی از منطقه تجریش نیز به همین صورت است و همسایهها احساس نارضایتی می-کنند.
-3-5 تاثیر بلند مرتبه سازی بر منظر و معماری
کوین لینچ سه عامل ادراکی، فیزیکی و عملکردی را در منظر شهری حائز اهمیت میداند. همچنین بنتلی و همکارانش منظر شهری را در سه بعد: بصری، عملکردی و رفتاری و معنایی مورد بررسی قرار میدهند (رضازاده .(23 :1386 از این رو براساس تعاریفی که ارائه شد منظر شهری از سه بعد زیبایی شناسی، عملکردی و هویت مورد بررسی قرار میگیرد.
جدول(:(1 تاثیر بلند مرتبهسازی بر منظر و معماری (نگارندگان (1393
تاثیر بلند مرتبه سازی بر منظر و معماری زیبایی شناسی عملکرد هویت
دید و چشم انداز خوانایی معنی
مقیاس خط آسمان فرهنگ
تناسبات تقویت دیدهای استراتژیک تاریخ
رنگ
فرم
به منظور درک بیشتر این موضوع در جدول (2) به مقایسه برج بین الملل تهران و آتیساز در تاثیرگذاری بر عوامل منظر و معماری پرداخته شده است :
شکل :(4) برجهای آتیساز (صفوی ( 19 :1380
شکل :(5) برج بین الملل (صفوی (19 :1380 جدول :(2) مقایسه برج بین الملل تهران و آتیساز در تاثیرگذاری بر عوامل منظر و معماری (کریمی مشاور و منصوری (97 :1389
تهدید ها فرصت ها معیارهای اصلی پروژه
اغتشاش در تناسبات فرمی محیط فرم شاخص با قلمرو گسترده زیبایی شناختی برج بین المللی
ایجاد کسالت به دلیل تکرار بیش از حد فرم شاخص با قلمرو گسترده زیبایی شناختی مجتمع آتی ساز
هماهنگی در تناسبات محیطی
ایجاد خط آسمان هماهنگ
تغییر ناگهانی در خط اسمان ایجاد خوانایی قوی عملکرد برج بین المللی
بستن دید های استراژیک ایجاد خوانایی عملکرد مجتمع آتی ساز
عدم اشارت فرهنگی تاریخی ایجاد معنی برتری و پیشرفت هویت برج بین المللی
ایجاد مفهوم منیت در شهر هویت بخشی به مکان
عدم اشارت فرهنگی تاریخی هویت بخشی به مکان هویت مجتمع آتی ساز
ایجاد مفهوم عامه مردم(بر خلاف منیت )
-4-5تاثیر بلند مرتبه سازی بر کاربریهای زمین شهری -1-4-5 تاثر بلند مرتبه سازی بر تراکم ساختمانی و زمین مسکونی
به این معنی که با احداث بلندمرتبه در مصرف زمین مسکونی صرفهجویی به عمل آمده و فضای باز بیشتری به دست میآید. به عبارت دیگر با افزایش تعداد طبقات (افزایش تراکم ساختمانی) سرانه زمین مسکونی کاهش پیدا میکند . ولی باید توجه داشت که روند افزایش فضای باز حاصل از کاهش سطح اشغال در بلندمرتبهسازی تا ارتفاع معینی قابل ملاحظه است و از آن ارتفاع به بالا به سرعت نقصان مییابد. به این معنی که 80 درصد از میزان صرفهجویی در سطح اشغال مربوط به طبقات اول تا پنجم است (مدنی .(306 : 1375
به همین منظور به بررسی سرانه فضای باز واحدهای مسکونی در ساختمانهای بلند مرتبه منطقه 1،2و3 پرداخته شده است: حداقل فضای باز برای ساختمان های 9 طبقه و بیشتر به ازای هر واحد مسکونی 40 مترمربع در نظر گرفته شده است . از 142 ساختمان بررسی شده در مناطق 1، 2 و3 تنها 4/2 درصد از بناها دارای سرانه فضای باز 40 مترمربع و بیشتر میباشند و 95/8 درصد باقی-مانده متاسفانه رعایت فضای باز نکردهاند و فضای باز آنها مطابق نمودار((1 است:
کم تر از 10 %32,4 %9,9
%
16,2
بین 20-10
بین 30-20
%37,3
بین40- 30
نمودار(:(1 سرانه فضای باز ساختمانهای بلند مرتبه بلند مرتبه مورد مطالعه مناطق 1، 2 و3 (نگارندگان( 1392
بر اساس ضوابط طرح جامع تهران، حداقل تفکیک زمین برای بلند مرتبه سازی در مناطق 1، 2و3 تهران 2000 مترمربع میباشد. در حالی که بررسی بلند مرتبههای ساخته شده در این مناطق نشان میدهد که از 142 ساختمان بررسی شده، فقط 14/8درصد در زمین-های بالای 2000 مترمربع ساخته شدهاند. به عبارتی 85/2 درصد از ساختمانهای بلند مرتبه مورد مطالعه در زمینهای کوچکتر از حد مجاز تفکیک ساخته شدهاند. نمودار (2) وضعیت تفکیک زمین در ساختمانهای بلند مورد مطالعه را نشان میدهد.
زیر500متر 14,8 %7,7
%7,7
500-1000
1000-1500 %37,6
1500-2000
%32,2
بالای2000
نمودار :(2) وضعیت تفکیک زمین در ساختمانهای بلند مرتبه مورد مطالعه (نگارندگان، ( 1392
-2-4-5 اثر بلند مرتبه سازی بر معابر و ترافیک شهری
ساختمان های بلند مرتبه حجم زیادی از سفرهای درون شهری را تولید میکنند. از این رو حجم ترافیکی مسیرهای اطراف ساختمان-های بلند مرتبه زیاد میباشد. سنجش تاثیرات ترافیکی روشی است موثر برای ایجاد هماهنگی بین رشد جمعیت و توسعه شهر از یک سو و بهرهمندی از سیستمهای جدید حمل و نقل متناسب با آن، از سوی دیگر. بررسیهای انجام شده در منطقه 1،2و3 نشان میدهد محل استقرار بسیاری از بلند مرتبههای ساخته شده بدون مطالعه انتخاب گردیده و مشکلات ترافیکی زیادی را به بار آورده است.
نمونه مشابهی در ملبورن استرالیا انجام شده است که نشان میدهد میزان جمعیت و نیز تعداد وسایل در اطراف ساختمانهای بلند مرتبه در ملبورن افزایش یافته است راه حل پیشنهاد شده ارتباط ساختمانهای تجاری بلند مرتبه با یکدیگر بوده است (مطابق شکل 5 و(6 که بعد از امتحان این راه حل تعداد وسایل نقلیه در اطراف این ساختمانها کاهش یافت ( El-Ghul and Abu Ghanimeh .(2010: 167
شکل :(6) ارتباط ساختمانهای تجاری در ملبورن به منظور کاهش ترافیک شهری (El-Ghul and Abu Ghanimeh 2010: 167)
شکل :(7) ایجاد پل بین ساختمانها در ملبورن به منظور کاهش ترافیک شهری (El-Ghul and Abu Ghanimeh 2010: 168)
-3-4-5 اثر بلند مرتبهسازی بر سطح خدمات
افزایش جمعیت حاصل از بلند مرتبه سازی در مناطق 1، 2 و3 تهران ، وارد آمدن فشار بر خدمات و تجهیزات تدارک دیده شده برای جمعیت پایه این مناطق را در پی دارد و در نتیجه باعث تخریب زود هنگام آنها میشود. ساختمانهای بلند در صورت عدم پاسخگویی برنامه کاربری زمین، از نظر نیازمندیهای عمومی مانند مراکز خرید، آموزش، بهداشت و درمان، تفریح با مشکلاتی اساسی رو در رو میشود.
-5-5 تغییرات رفتار باد در مواجه با ساختمانهای بلند
تعداد و نحوه جایگزینی ساختمانهای بلند بر نوع جریان کلی باد نقش موثری دارد و درک و پیشبینی رفتار باد به صورت علمی و دقیق بسیار دشوار است عمل باد بر روی ساختمان بلند یک عمل دینامیکی است و برای مشخص ساختن بزرگی و جهت فشار باد باید عوامل زیادی را مد نظر قرار داد. به طور کلی قسمتی از جریان باد به طرف بالا و روی بام و قسمتی به سمت پایین حرکت میکند تا گردبادی بزرگ که منجر به تولید فشار زیاد شود شکل گیرد (طالبی .(1375 جریان هوا سبب میشود تا در سطح و دو طرف ساختمان بلند فشار زیادی مشاهده گردد. اگر ساختمان کوتاهی در سایه باد ساختمان مرتفعی قرار گیرد افزایش ارتفاع بلوک رو به باد، باعث افزایش جریان هوا در ساختمان و در جهت عکس وزش باد خواهد شد. بنابراین وجود ساختمانهای بلند در یک بافت کم تراکم نیاز به تعیین نواحی تحت تاثیر ساختمان را دارد. به عبارت دیگر اگر قرار است ساختمانی بلند در مجاورت ساختمانی کوتاه بنا شود باید به گونهای باشد که ساختمان های کوتاه را تحت تاثیر تغییرات در الگوی باد قرار ندهد. و نیز ناحیه تحت تاثیر باد را میتوان محاسبه نمود (اسماعیلزاده .(6 :1376 بررسی انجام شده در منطقه الهیه نشان میدهد که ساختمانهای کوتاه اطراف ساختمانهای بلند در تپه الهیه و خیابانهای مجاور آن تحت تاثیر جریانهای گردابهای (در اطراف زمین) قرار داشته و مزاحمتهایی برای ساختمانها و عابرین خیابان صحرا و پارسا ایجاد کرده است که در شکل (7) مشخص است.
