بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بحران آب، کشورهای جهان را وادار ساخته است تا دیدگاههای خود را در زمینه مدیریت منابع آب به سمت مدیریت بهم پیوسته منابع آب (IWRM) و بکارگیری آن برای مدیریت حوضه آبریز، تغییر دهند. از آنجایی که IWRM یک فرآیند سیستمیک است در این مقاله سعی برآنست که با استفاده از رویکرد پویایی سیستمها، الگوهای رفتاری حاکم بر سیستم منابع آب شناسائی گردد. در این راستا ابتدا مولفههای مهم IWRM در بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست شناسائی می-گردند. سپس با استفاده از مفهوم پویایی سیستم ها و حلقههای علت و معلولی عملکرد پویای این مولفهها در قالب الگوهای رفتاری تشریح میگردد. نتایج تحقیق نشان داد که در بخش اجتماعی، الگوی رفتاری محدودیت رشد از تعامل عوامل تقویتی (مشارکت مردمی، آموزش و اطلاع رسانی) و عوامل تعادلی همانند (ضعف ساختار نهادی و مدیریتی) بوجود میآید. همچنین الگوی رفتاری موفقیت برای پیروزمندان شناسایی شده از تعامل بخشهای اقتصادی و زیست محیطی نشان داد که تخصیص بیش از حد منابع به دو بخش کشاورزی و صنعت به عنوان محور توسعه اقتصادی، باعث نادیدهگرفتن قابلیتهای بخش محیط زیست در تولید و درآمد زایی شده است، این موضوع در کنار استفاده بیش از حد از منابع بدون توجه به میزان آب تجدیدپذیر، الگوی رفتاری محدودیت رشد را موجب میشده و باعث به مخاطره انداختن پایداری مورد نظر در IWRM را میشود.
واژههای کلیدی: مدیریت بهم پیوسته منابع آب، پویایی سیستمها، حلقههای علت و معلولی، الگوهای رفتاری
1
Archvie of SID
مقدمه
ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلیمتر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. عواملی همچون رشد جمعیت، ضرورت ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی و توسعه صنعت، تقاضای آب را روز به روز بیشتر می کند. با توجه به رشد جمعیت در ایران، سرانه منابع آب تجدید شونده سالانه که در سال 1335 هفت هزار مترمکعب بوده، در سال 1375 به دو هزار مترمکعب کاهش یافته و پیشبینی میشود که تا سال 1400 به حدود هشتصد مترمکعب کاهش یابد که پایین تر از مرز کم آبی (هزار مترمکعب) میباشد. با توجه به تقسیمبندی سازمان ملل متحد، در سال مزبور ایران نهتنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهدکرد، بلکه وارد شرایط کمیابی شدید آب میگردد. با توجه به مطالب مذکور انتخاب رویکرد مناسب و در عین حال کارشناسانه، در جهت حل مشکلات و معضلات پیشروی آب کشور، ضرورت پیدا کرده است. اتخاذ نگرشی واحد با عنوان " مدیریت یکپارچه سیستمهای منابع آب (IWRM)ٌ، میتواند در این زمینه مفید باشد (نشریه گزارش جمهور .(1387
تعاریف بسیاری برای IWRM وجود دارد. روششناسی مقاله حاضر بر مبنای تعریف سازمان مشارکت جهانی آبٍ (2000) خواهد بود که بیان میکند: IWRM فرایندی است که مدیریت و توسعه آب، خاک و دیگر منابع مرتبط با آنها را برای حداکثر کردن رفاه اقتصادی-اجتماعی حاصل با یک روش عادلانه، بدون به خطر انداختن پایداری اکوسیستمهای حیاتی ارتقاء میدهد. از آنجائیکه عناصر دخیل در IWRM با زمان در حال تغییر و از هم تأثیر پذیرند در نتیجه فرآیند توسعه در آن یک فرآیند سیستمیک است که مد نظر قرار دادن پویایی عناصر مختلف آن، ساختارها و رفتارهایی که در اثر این پویایی حاصل میشوند لازمه اجرای موفقتر این مدیریت محسوب میشود. در این راستا استفاده از دیدگاه پویایی سیستمها امکان شناسائی الگوهای رفتاریَ که در حقیقت نشاندهنده سمت و سوی عملکرد سیستم است را ایجاد مینماید.
در مورد کاربرد تفکر سیستمیک و استفاده از رویکرد پویایی سیستم ها در مسائل آبی، تحقیقات گوناگونی صورت گرفته است بطور مثال وینزُ و همکاران (2008) بیان کردند که این رویکرد در مسائل مختلف آبی از جمله برنامهریزی منطقهای، مدیریت حوضه رودخانه، مدیریت آب شهری، و توسعه کشاورزی و در کل مسائلی که پتانسیل ایجاد تعارض بین ذینفعان و بخشهای مختلف را دارند، کاربرد دارد. سایسلِ و همکاران (2002) مشکلات بلند مدت زیست محیطی پروژه جنوب شرق آناتولیان مرتبط با منابع آب، کاربری اراضی، آلودگی ناشی از کشاورزی و تغییرات جمعیتی را با یک نگاه سیستمیک در برگیرنده مسائل زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی بررسی کردند. با اینکه مطالعات زیادی از رویکرد سیستمیک برای مسائل مدیریت یکپارچه منابع آب استفاده کردهاند با این حال همگی بر ضعف تعامل فرایندهای فیزیکی با فرایندهای اقتصادی-اجتماعی حوضه اشاره داشتهاند دارد (پرودانویچ و سیمونویچّ ، .(2007
در واقع روابط و اثرات بخشهای مختلف (منابع آب، اقتصاد، اجتماع، محیط زیست و..) بریکدیگر و ارزیابی مشکلات بصورت یکپارچه، چالش اصلی برنامهریزی و مدیریت یکپارچه منابع آب میباشد. از جمله مطالعات IWRM در ایران طرحهای جامع آب کشور میباشد که در سالهای 1375 و 1379 انجام گردید (محمد ولی سامانی، (1384 که به بررسی و ارزیابی منابع آب کشور پرداختند ولی تلاشی در جهت یکپارچهسازی مدیریت و مدلسازی آن انجام ندادهاند. همچنین برنامهریزی و مدیریت با این رویکرد در پروژه مدیریت جامع آب و خاک البرز در حال اجرا میباشد.
1 Integrated Water Resources Management 2 GWP 3 Archetype 4 Winz 5 Saysel
6 Prodanovic and Simonovic, 2007
2
Archvie of SID
رویکرد مدیریتی در IWRM نیاز مبرم به زیرساختهای مناسب سازمانی، قانونی، مدیریتی و اجتماعی جهت اجرا دارد سازمان مشارکت جهانی آب ٌ .(2000) ایجاد این زیرساختها با چالشهایی با شدت و ضعف متفاوت در ایران و نیز سایر کشورهای همراه است. در این تحقیق تلاش بر آنست که با شناسایی الگوهای رفتاری حاکم بر سیستم منابع آب نقاط قوت IWRM و چالشهای احتمالی در پیادهسازی این رویکرد شناسایی گردد. در این راستا ابتدا مولفههای مهم IWRM که از بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، سازمانی و زیست محیطی نشأت میگیرند شناسائی میشوند. در ادامه با استفاده از مفهوم پویایی سیستم ها و حلقههای علت و معلولی (CLD) عملکرد پویای این مولفها، فوائد عملیاتی آنها و گاهاً چالشهای مدیریتی و سازمانی که در اجرای این مدیریت در ایران و سایر کشورها دیده شده است در قالب الگوهای رفتاری تشریح می-گردد.
مواد و روشها
با توجه به هدفگذاری مقاله حاضر، در این بخش به معرفی رویکرد پویایی سیستمها، حلقههای علت و معلولی و الگوهای رفتاری که متدولوژی تحقیق حاضر را رقم میزنند پرداخته میشود.
رویکرد پویایی سیستمها((SDٍ
بررسی سیستمهای منابع آب با استفاده از رویکردهای مختلفی میتواند انجام شود. بدلیل نیاز به بررسی یکپارچه مسائل در IWRM، رویکرد پویایی سیستم ها بدین منظور میتواند مؤثر واقع شده و با کمک آن میتوان علاوه بر مولفههای موثر بر سیستم، پویایی آنها را با زمان نیز مد نظر قرار داد. بعلاوه رویکرد پویایی سیستم ها قابلیت نمایش مکانیزمهای بازخوردیَ بین متغیرهای مختلف را دارا میباشد که طی آن میتوان چارچوبی ساختار یافته از روابط و تعاملات پیچیده سیستم به همراه بازخوردهای موجود در آن را بشکلی غیر خطی ترسیم نمود (فورسترُ، .(1986 کشف فرآیندهای بازخوردی از جمله توانمندیهای ویژه رویکرد پویایی سیستم ها می باشد که ترسیم این فرآیندها با استفاده از حلقههای علت و معلولی5 انجام می-میشود (استرمنّ، .(2000 سیستمهای پیچیده از تعامل حلقههای بازخوردی مثبت و منفی تشکیل میشوند. حلقههای بازخوردی منفی در جهت تعادل در سیستم و تعدیل تغییرات موثرند در مقابل حلقههای مثبت میتوانند یک واقعه کوچک را تا زمانی که یک حادثه عظیم سیستمیک به وقوع بپیوند، پی در پی تقویت کنند (نیومنْ، .(2005
الگوهای رفتاری
الگوهای رفتاری، ساختارهای معمول شکلدهنده عملکرد سیستم را تشریح میکنند. به عنوان ابزار تشخیص، بینش عمیقی از ساختارهای زیربنایی که رفتار سیستم با گذشت زمان و حوادث از آنها پدیدار میشود را ارائه میدهند. به عنوان ابزار آینده-نگری، به مدیران در مورد عواقب نامطلوب هشدار میدهند و در مجموع میتوان گفت که آنها از طریق نشان دادن اثر زمان به مدیران در تصمیمگیری کمک میکنند (براونَ، .(2002 در این مقاله از تعامل سه بخش اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، دو ساختار محدودیت رشدُ و موفقیت برای پیروزمندانًٌ شناسایی شد که در ادامه به تشریح آن دو پرداخته می-شود:
1 GWP 2 System Dynamics 3 Feedback mechanism 4 Forrester, 1986
5 Casul Loop Diagram (CLD) 6 Sterman, 2000 7 Newman, 2005 8 Braun, 2002 9 Limits to Growth
10 Success to successful
3
Archvie of SID
- ساختار محدودیت رشد: در این الگو بطور معمول ابتدا یک فرآیند رشد شکل میگیرد و همیشه یک عامل جلوگیری کننده وجود دارد که مانع رشد آن میشود. در نتیجه یک ساختار تقویتی مثبت بدون محدودیت وجود ندارد (ویلیام براونٌ براونٌ ،.(2002 در این ساختار تحت شرایطی خاص، یک فرایند خود به خودی دورهای از رشد و یا توسعه شتابان را بهوجود میآورد. پس از این دوره، آهنگ رشد شروع به کند شدن نموده و بهصورت ناگهانی به سمت یک سکون و توقف حرکت میکند و حتی ممکن است در مواردی به خودی خود، فرآیند مزبور معکوس حرکت نموده و شروع به سقوطی شتابان نماید. مرحله رشد توسط یک فرآیند بازخور تقویتیٍ ، صورت میپذیرد. به دنبال آن یک فرآیند متعادلکننده که خود منبعث از یک محدودیت میباشد، حرکت سیستم را کند میکند(سنجَ، .(1990
