بخشی از مقاله
چکیده
ایران سومین کشور دارای منابع نفت و دومین کشور دارای منابع گاز است. اما همواره با چالش های همانند قیمت بنزین ، واردات بنزین، قاچاق بنزین ، تولید بنزین و ... مواجه بوده است. در طول سالیان گذشته مسئولان ایرانی، سیاست های مختلفی، مثل سهمیه بندی، تثبیت قیمت و ... ، در این زمینه اتخاذ کرده اند، اما بدلایل مختلف همه ی این سیاست ها با نارسایی هایی همراه بوده اند، و با واکنش های مختلف از سوی جامعه مواجه شده اند، و در حالی که در کشورهای مختلف مثل آمریکا، قیمت بنزین بر اساس قیمت جهانی نفت تعیین می شود و قیمت ثابتی در این زمینه وجود ندارد، قیمت بنزین در ایران ثابت است.
دلایل فوق و بسیاری از دلایل دیگر، نشان می دهد که سیستم تولید و مصرف بنزین، یک سیستم پیچیده و همراه با پویایی های زیاد است. بنابراین این تحقیق به منظور شناخت بهتر این سیستم پیچیده و آزمایش سیاست های مختلف، و اتخاذ خط مشی های درست و کار آمد به منظور شناسایی عوامل موثر در مصرف بنزین، و ارائه راه کار های بهینه برای کنترل مصرف، به ارائه یک مدل پویایی سیستم برای مصرف بنزین می پردازد.
پویایی سیستم یک روش شناسی است که به صورت ویژه برای تحلیل سیستم های پیچیده و بزرگ غیر خطی و سیستم های اقتصادی اجتماعی به کار می رود. بکارگیری این متدولوژی در این تحقیق، به ما کمک می کند که توجه خود را از نشانه های مساله، به علل ریشه ای آن معطوف کنیم و به جای آنکه مساله را تکه تکه و جزئی شناسایی و تعریف کنیم، به صورت کلی مورد بررسی قرار دهیم. بدین منظور ابتدا نمودار حلقه های علی مساله ترسیم و با استفاده از آن، نمودار جریان عوامل استخراج گردیده است. پس از اجرای مدل، با توجه به فرضیات برگرفته از دنیای واقعی، به تعریف سناریوهای مختلف همانند توسعه حمل و نقل عمومی، حذف یارانه ی پرداختی و دوگانه سوز کردن خودرو ها و ... پرداخته شده است.
.1 مقدمه
ایران سومین کشور دارای منابع نفت و دومین کشور دارای منابع گاز است. اما مسئله ی مهم این است که سالانه بودجه ی زیادی صرف واردات و تولید بنزین می شود. در حالی که همین بودجه ی هنگفت می توانست در بخش توسعه ی حمل و نقل عمومی و ایجاد پالایشگاه های جدید صرف شود. مسئله کنترل مصرف بنزین و بهینه مصرف کردن آن در کشور، جزو یکی از مهمترین مسائل مطرح در مجلس و دولت بوده و در واقع می توان ادعا کرد که بنزین مسئله مبتلا به توده مردم می باشد.
شیوه تصمیم گیری در این زمینه تا حد زیادی نشانگر ساختار نظام تصمیم گیری است. با توجه به اینکه مسئله فوق الذکر در ارتباط تنگاتنگ با زندگی روزمره قرار دارد، سیاستگذاری هایی که در این زمینه انجام خواهد شد، نقش تعیین کننده ای در رفاه مردم و وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم خواهد داشت. مقوله مصرف بی رویه بنزین همزمان با افزایش تعداد خودروها و یارانه ی پرداختی از طرف دولت برای این کالا، در سال های گذشته به یکی از مباحث اساسی در محافل تصمیم گیری و سیاست گذاری تبدیل شده است. در این ارتباط دیدگاه های مختلفی مانند استفاده از ابزارهای بازدارنده مانند واقعی کردن قیمت ها از طریق حذف پرداخت یارانه به بنزین، استفاده از ابزارهای تشویقی مانند توسعه حمل و نقل عمومی را پیشنهاد می کنند.[1]
مشکلات جوامع انسانی و سازمانها روز به روز پیچیده تر و حل آنها نیازمند تفکر بهتر است. موارد فراوانی وجود دارد که تلاش مدیران و مسئولان برای حل یک مشکل، فقط باعث تسکین آن شده و پس از مدت کوتاهی ، وضعیت مانند قبل شده یا منجر به ایجاد مشکلاتی بزرگتر و بدتر گردیده است. رویکرد سیستمی، مدعی ارائه روشی برای برخورد اصولی تر با پیچیدگیهای دنیای کنونی است. سیستم تولید و مصرف بنزین نیز یک سیستم پیچیده و همراه با پویایی های زیاد است.
یکی از ابزارهای مهم در رویکرد سیستمی، پویایی سیستم است. پویایی سیستم متدولوژی مطالعه و مدیریت سیستم های بازخوری پیچیده ای چون سیستم های موجود در حوزه کسب و کار، سیستم های اقتصادی، مطالعات جمعیتی و سایر سیستم های اجتماعی می باشد. این متدولوژی برای بررسی و مطالعه تمامی انواع سیستم های بازخوری استفاده می شود. اگرچه واژه سیستم در مورد بسیاری از وضعیت ها به کار رفته است، اما بازخور در این زمینه، صفتی مشخصه محسوب می شود.
بازخور به وضعیتی اطلاق می شود که در آن X بر Y اثر می گذارد و در ادامه Y نیز از X متاثر می گردد. هر چند ممکن است این اثر گذاری از طریق زنجیره ای از علل و معلول انجام پذیرد. پیش بینی رفتار سیستم از طریق مطالعه مستقل ارتباط میان X و Y امکان پذیر نبوده و تنها مطالعه کل سیستم به عنوان یک سیستم بازخوری منجر به اصلاح نتایج خواهد شد.[2] تحقیقات زیادی در زمینه مصرف انرژی و بنزین انجام شده است. اما بیشتر این تحقیقات بر اساس روش های آماری مثل اقتصاد سنجی، رگرسیون و سری های زمانی انجام شده اند. در این مدل ها با روش های متنوع به ارائه رابطه ی بین انرژی مصرفی و عوامل اقتصادی و اجتماعی پرداخته شده است. ابو نوری و همکاران به ارزیابی اثرات اقتصادی یارانه بر میزان مصرف بنزین در ایران پرداختند. هدف آنها از این مقاله بررسی اثرات اقتصادی یارانه بنزین، بر میزان مصرف آن در ایران می باشد.
ایشان به این منظور با استفاده از اطلاعات سری زمانی بین سال های 1382-1350 نشان دادند که بین یارانه بنزین و میزان مصرف رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد. به طوری که مصرف بنزین با افزایش یک درصد در میزان یارانه، به اندازه 69 درصد افزایش یافته است. بنابراین سیاست هدفمند نمودن یارانه به منظور کاهش، استفاده بهینه در مصرف بنزین و جلوگیری از هدر رفتن منابع مالی کشور در طی برنامه چهارم توسعه اقتصادی را توصیه کردند.[3]
قادری و میرجلیلی به بررسی و تحلیل تقاضای بنزین در ایران و عوامل موثر بر آن پرداختند. آنها به این منظور مدل تعدیل جزیی تقاضای بنزین را طی یک دوره بررسی کردند و کششهای کوتاه و بلند مدت آن را محاسبه کردند بررسیهای ایشان بیانگر آنست که رشد اقتصادی، رشد جمعیت، موجودی وسایل نقلیه، چرخه معیوب حمل و نقل و ساختار غیر فنی خیابانها و .... از جمله عواملی هستند که بر روی افزایش تقاضای بنزین موثر می باشند.
تحقیقات آنها بیانگر آنست که از یک سو باید تولید بنزین را از طریق ارتقای سطح پالایشگاههای کشور افزایش داد و از سوی دیگرساختار هزینه های بخش انرژی را شفاف ساخت تا با افزایش قیمت حاملهای انرژی تا سطح قیمت تمام شده و یا محدود کردن پرداخت یارانه به مصارف داخلی و یا حذف درآمد حاصل از صادرات فرآورده پالایشگاهها از حیطه پرداخت یارانه ، بتوان به افزایش انگیزه برای کاهش تقاضای بنزین امیدوار بود.[4] در این مقاله با استفاده از متدولوژی پویایی سیستم به شناسایی سیستم مصرف بنزین اقدام کرده و پس از تشکیل حلقه های علی، یک مدل رایانه ای با استفاده از نرم افزار vensim ایجاد می شود. سپس سیاست های مختلفی که می توانند مساله را بهبود دهند، طراحی و آزمایش می شوند.
.2 پویایی سیستم
به طور کلی سیستم، به مجموعه ای از عناصر و اجزا اطلاق می شود که درصدد تحقق هدف خاصی هماهنگ شده اند و با هم در ارتباط مفیدی قرار دارند، برای مطالعه و تجزیه و تحلیل سیستم ها روشهای متفاوتی وجود دارد در مطالعه ی تجربی یک سیستم متغیرها را تغییر داده و تاثیر آنها برروی سیستم، مشاهده می شود. در یک تقسیم بندی، دو دسته مدل ایستا و پویا قرار وجود دارد. در مدل ایستا وضعیت مدل در لحظه ی زمانی به طور ایستا نشان داده می شود. در مقابل مدل پویا، مدلی است که اجزای آن و روابط میان آنها با گذشت زمان تغییر می کنند.
[5] پویاییهای سیستم را میتوان به عنوان »کاربرد اصول سیستمهای کنترل بازخوری« و تکنیکهایی برای مدلسازی، تحلیل و درک رفتار سیستمهای پیچیده دانست. مدلسازی»پویایی سیستم«اصولاً مبتنی بر روابط علت و معلولی است. این روابط علت و معلولی در طول اجرای مدلی که به صورت رایانهای شبیهسازی میشود، همواره با یکدیگر در ارتباط متقابل هستند و به این ترتیب تعاملات پویایی سیستم را شبیهسازی میکنند.
