بخشی از مقاله
چکیده:
سازه های سنتی اصطلاحی است که امروزه در کنار معماری سنتی بدان اشاره میشود و در شناخت بناها و نحوه پاسخگویی به نیازهای بنا و اقلیم از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.در ایران با توجه به اقلیم ها و آب و هوای متفاوت و توجه به این نکته که در معماری ایرانی همواره از اصول و افکاری پیروی میکرده اند که همساز با طبیعت بوده و در راستای پایداری باشد،در هر نقطه از ایران،با توجه به منطقه،میزان مصالح موجود و در دسترس،نوع مصالح پاسخگو و اصول و فنون سازه ای که در مقابل شرایط پیش رو بیشترین مقاومت و پایداری را داشته باشند ،استفاده شده است،لذا در این مقاله از سازه های سنتی که در منطقه شمالغرب ایران استفاده شده است، نوع مصالح،فنون به کار گرفته شده در ساخت سازه ها،ملاحظات منطقه ای و نیرو های وارد بر بنا و نوع ساخت سازه ها،توضیحاتی ارائه میشود.سازه های سنتی به کار رفته در شمالغرب ایران،در نتیجه هماهنگی کامل سازه و معماری است،به گونه ای که تدابیر سازه ای آن سبب پاسخگویی به معماری و انرژی و عایق بودن و سبک سازی و سایر نیاز هایی است که در معماری بدان اشاره میشود،لذا در برخی مناطق در شمالغرب ایران هنوز هم از این سازه های سنتی برای ساخت بنا استفاده میشود.در این مقاله به شرح کامل مطالب گفته شده پرداخته خواهد شد.
کلمات کلیدی:سازهفهای سنتی ،معماری سنتی،اقلیم،سازه معماری،مصالح،اصول و فنون.
-1مقدمه:
فففففنام گذاری منطقه سنگ،منطقه دژهای سنگی،خانه های پلکانی،دیوارهای قطور،همه ناشی از معماری و تدابیر سازه ای در منطقه مورد نظر است.منطقه شمالغرب ایران با آب و هوای سرد و کوهستانی،به دلیل موقعیت خاص خود دارای معماری متنوع و جذابی در جای جای مختلف خود است،معماری که با وجود به کار نرفتن مصالح و سازه های مهندسی هنوز هم پابرجاست و حیرت همگان را برمی انگیزد.این منطقه را در واقع منطقه معماری سنگ میدانند،در گذشته همانطور که استاد پیرنیا در منابع مستند خود بدان اشاره نموده است بوم آورد بودن سبب میشد که از همان مصالحی استفاده شود که در دسترس است.این مصالح علاوه بر اینکه هماهنگی بنا با طبیعت را بیشتر مینمودند و آن را به مجسمه ای برخاسته از دل زمین مبدل میکردند،سازه مناسب و پایداری را در مقابل عوامل طبیعی محیط فراهم می آوردند.بنابراین اقلیم و محدودیت های آن همواره بر نوع سازه تاثیر گذار میباشد و همین امرسبب به وجود آمدن تفاوت هایی در سازه و سایر ویژگی های بنا مانند معماری آن در مناطق مختلف شده است.در این رابطه به صورت اخص مطالعه ای صورت نگرفته و مطالعات به صورت موردی بوده است به عنوان نمونه شمس و خداکرمی (1389)در مورد معماری همساز با طبیعت در اقلیم سرد تحقیقاتی را انجام
1
داده اند،پاشایی کمالی و عمرانی 1392) )نیز به بررسی گنبدهای چوبی در منطقه شمالغرب پرداخته اند. این مقاله برآن است که سازه ها و تدابیر سازه ای به کار رفته را در منطقه شمالغرب بیان نموده و در حد توان و حوصله مقاله به معرفی سازه ها،مصالح و جزییات سازه ای به کار رفته در شمالغرب ایران بپردازد. ف
-2خصوصیات مصالح سازه ای:
ففففدر این منطقه گاهی دیده میشود که شالوده و طبقات پایین با سنگ های قواره و لاشه ساخته میشود و طبقات بالاتر را با آجر و خشت میسازند.برای این عمل دلایلی از قبیل ایجاد استحکام و قوا برای ساختمان و ایجاد ازاره ای برای جلوگیری از نفوذ رطوبت دانست،همچنین هنگامی که طبقات پایینی از سنگ ساخته شوند و طبقات بالایی را از آجر بسازند،این امر سبب سبک شدن ساختمان میگردد که به نوبه خود ترفندی برای مقابله با زلزله وطوفان و تدبیری مناسب در پاسخگویی به نوسانات آب و هوایی است،نمونه آن را میتواند در روستای اشتبین در آذربایجان شرقی مشاهده نمود(پاشایی کمالی،عمرانی،.(1392ظاهر خشن خشت ها علاوه بر دلایل گفته شده سبب جذب بهتر نور و انرژی میشود.در مواردی برای دیوارهای سنگی از ملات قیر چارو که ملات بسیار محکم و عایق مناسبی در مقابل رطوبت است استفاده میشده است.
-3استفاده از مصالح بوم آورد:
ففففامروزه در معمای روز دنیا همواره از مبحثی به عنوان معماری سبز،معماری هماهنگ با محیط،معماری پایدار،یاد میشود.در این مبحث اصرار در استفاده از مصالحی است که در هماهنگی کامل با محیط باشد(شمس،خداکرمی،.(1389،چراکه چنین مصالحی سبب میشود که علاوه بر زیبایی شناسی،در مسئله صرفه جویی در انرژی نیز یاری رسان بوده و در رفع مشکل کمبود انرژی بسیار کارا باشد(صادقی پی،.(1388این اصل را میتوان برگرفته از معماری سنتی گذشته و تدابیر به کار رفته در آن جستوجو نمود.در گذشته از مصالح بوم آورد استفاده میشده است،استفاده از مصالح بوم آورد تنها به دلیل کم شدن هزینه ساخت و دشواری انتقال مصالح نبوده است، بلکه استفاده از مصالح بوم آورد به عایق بودن ساختمان،آشنایی بیشتر معماران از نحوه ساخت با مصالح مورد نظر و مهمتر از همه رسیدن به پایداری برای سازه است،چرا که استفاده از مصالحی که از اقلیم مناسب خود برداشت شده است استحکام را برای سازه خود به ارمغان می آورد.در ایران سازه های سنتی را دیوارهای باربر و گنبد ها و طاق ها تشکیل میدهند،انتخاب این نوع سازه ها به دلیل مصالح به کار رفته در آنها میباشد.در اقلیم سرد شمالغرب ایران همانطور که دیده میشود بیشترین نوع مصالح از سنگ های قطور تشکیل شده است،این امر سبب مناسبت ساخت دیوارهای باربر میشود که در این صورت و با توجه به ویژگی سنگ ها،خاصیت عایق بودن ساختمان نیز حفظ خواهد شد.بعد از سنگ مصالح پرکاربرد دیگر آجر و خشت بوده و دلیل آن هم راحتی استفاده از آن،امکان راحت تر ساخت اشکالی چون طاق،گنبد و استفاده از مصالح بوم آورد و امکان ساخت ساختمان های سبک تر است.بعد از استفاده از خشت و آجر،استفاده از چوب نیز معمول است،چوب نیز علاوه بر اینکه دارای زیبایی منحصر به فردی است،خاصیت عایق بودن نیز داراست،چوب به گونه ای است که در آب
æ هوای سرد ،گرم بوده و در آب و هوای گرم،در صورت تماس،سبب انتقال حس خنکی میشود. چوب ها مصالح با دوامی برای این منطقه نیستند،خصوصا اینکه این منطقه نیازمند مصالحی با شرایط خاص ظرفیت حرارتی و مقاومت بالاست،همچنین به دلیل شرایط خاص منطقه
æ حصول سخت مصالح چوبی نمیتوان چوب را جز مصالح اصلی این منطقه دانستلاین سازه ها علاوه بر موارد ذکر شده، با توجه به خاصیت آنها و ساختارشان،ایستایی مورد نیاز رابا توجه به ابعاد خاص سازه ها،نیروی وزن ،اتصالات مناسب اجزا و سایر موارد مورد نیاز را نیز فراهم می آورد. مصالحی که در این اقلیم برای سازه ساختمان استفاده میشود تراکم و چگالی و ظرفیت حرارتی بالایی دارند،که در این صورت با اقلیم خود هماهنگی کامل را خواهند داشت(شمس،خداکرمی،..(1389 ف
2
-4سازه های به کار رفته در شمالغرب ایران:
ففففهمانطور که در مبحث مصالح اشاره شد،سازه های این اقلیم را سنگ،دیوارهای باربر قطور سنگی و آجری،گنبدهای خشتی و آجری و گاه چوبی شامل میشود.در ادامه به شرح سازه های به کار رفته در این اقلیم پرداخته خواهد شد.
