بخشی از مقاله
فاطمه اطهر(س) بانوی بانوان دو جهان، عطای خداوند سبحان، كفو و یگانه همتای امیرمؤمنان(ع)، و یكی از علل آفرینش عالم امكان است.
معنویت قدسی آن بانوی بی همتا در قرآن كریم، جلوه ای ویژه یافته، جمال معنوی و اوج طهارت و عصمتش، در آیه تطهیر (احزاب/33)، درخشش انسان كامل را متجلی ساخت، آیه مباهله (آل عمران/61) شاهدی بر شكوهمندی و قدر و جلالتش گردید.
و سوره «هل أتی» (دهر/1) جلوه ای از مروت و ایثار آن بزرگوار را همراه با عارفانه ترین زمزمه هستی «علی حبه»، تجسمی زیبا بخشید.
این جویبارهای فضیلت به هم پیوند خورد و در سوره «كوثر» مجموعه ای دل انگیز از زیبایی ها و اصالتها را رقم زد و آن را به عنوان، هدیه و عطیه ای الهی تقدیم رسول خاتم الأنبیاء، محمد مصطفی(ص)، كرد؛ زیرا، فاطمه(س) یكی از مظاهر فیض مداوم و جریان پربركت حركت محمدی است كه استمرار آن را با ذریه خویش تضمین كرد. در این راستا نگاهی گذرا به سوره كوثر داریم:
این سوره كه كوتاه ترین سوره قرآن كریم است، در مكه معظمه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است.
هنگامی كه دو پسر رسول خدا(ص) به نام های: «عبدالله و قاسم» در مكه از دنیا رفتند و حضرت فاقد فرزند پسر شد،(1) این موضوع موجب شد كه مشركان فرصت طلب مكه كه به شدت تحت تأثیر فرهنگ منحط دوره جاهلیت قرار داشتند و ارزش انسان را تنها در داشتن فرزند ذكور می پنداشتند، با شادی و هیجان، لب به تمسخر و طعن و شماتت بگشایند؛ و افرادی چون عاص بن وائل، رسول خدا را «ابتر» بخوانند.(2)
واژه ابتر در لغت عرب به «مقطوع الذنب»؛ یعنی
اعراب جاهلیت، طبق سنت دیرینه خود برای فرزند پسر اهمیت فوق العاده ای قائل بودند و او را تداوم بخش برنامه های پدر می شمردند؛ از این رو، بدخواهان قریش چنین می گفتند: كه دیگر محمد(ص) فرزند پسر ندارد تا راه او را پیش بگیرد و دین و آیینش را ترویج كند؛ بنابراین، وقتی از دنیا رفت، از جهت دین و آیینش آسوده خاطر خواهیم ماند.(3)
این تبلیغات شوم و برخوردهای ناهنجار، سخت قلب پاك رسول خدا(ص) را غمگین و مكدر نمود و همچنان ادامه پیدا كرد؛ چنان كه نزدیكان و علاقه مندان آن حضرت به شدت در تنگنا قرار گرفتند تا این كه قرآن مجید نازل شد و با طرز اعجازآمیزی «در سوره كوثر» به آنها پاسخ گفت و خبر داد: كه دشمنان آن حضرت «ابتر» خواهند بود و برنامه های حیاتبخش اسلام و قرآن كریم هرگز قطع نخواهد شد.
ناگفته نماند بشارتی كه در این سوره به رسول خدا(ص) داده شد، از یك سو ضربه ای محكم بر امیدهای دشمنان اسلام بود و از سوی دیگر تسلی خاطری برای آن حضرت بود كه بعد از شنیدن آن لقب زشت و توطئه دشمنان فرصت طلب، قلب نازنینش را غمگین كرده بودند.
خدای متعال بدین وسیله با (نزول سوره كوثر) پیامبرش را خشنود نمود و فرمود:
«ما به تو «كوثر» (خیر و بركت فراوان) عطا كردیم؛ پس، به شكرانه این نعمت، برای پروردگارت نماز بخوان» و شتر قربانی كن. همانا، دشمن تو ابتر و مقطوع النسل است.»
به بیان روشن تر، یعنی: ای پیامبر! هرگز غمگین و محزون مباش! گرچه پسرانت را از دست داده ای؛ اما فقط فرزند پسر نیست كه همواره مایه افتخار باشد و به عنوان سرمایه ماندگار مطرح شود؛
بلكه چیز دیگری نیز می تواند جایگزین آن باشد و حتی بهتر از فرزند پسر، خلاها را پر كند و كاستی ها را جبران نماید و آن، «كوثر» است كه ما به تو عطا كردیم. به یقین دشمنان تو، با این كه دارای پسران زیاد و نیرومندند، منقطع النسل و بی پیرو خواهند ماند و نسلشان منقرض خواهد شد.
منزلت و معنای سوره
در عظمت و اهمیت این سوره همین بس كه:
اولاً: كوتاه ترین، و در عین حال یكی از پرمحتواترین سوره های قرآن كریم به شمار می آید.
ثانیاً: تركیبات و مفردات این سوره مانند :«انا اعطینك» ، «الكوثر»، «فصل»، «لربك»، «وانحر»، «ان شانئك» و «هوالابتر»؛ فقط در همین سوره آمده و در هیچ جای قرآن كریم تكرار نشده است.
واژه «كوثر» از ریشه «كثرت» است و بر چیزی اطلاق می شود كه شانیت كثرت در او باشد. علامه طبرسی در معنای لغوی «كوثر» می نویسد:«الكوثر، فوعل من الكثره و هوالشی الذی من شانه الكثره و الكوثر، الخیر الكثیر»؛ كوثر صفت مبالغه و وزن فوعل را دارد و برگرفته از كثرت است و آن عبارت از چیزی است كه شایستگی زیادی را داشته باشد و منظور از آن خیر فراوان است. (4)
برای كلمه «الكوثر» در این سوره بیش از بیست و پنج معنا و احتمال مطرح كرده اند(5) كه از جمله آنها می توان به «چشمه ای در بهشت»، «خیر كثیر» كه در منابع شیعه و سنی به چشم می خورد، اشاره كرد.
قرطبی مفسر بنام اهل سنت، با وجود آن كه بین این دو معنا و آیات دیگر سوره، تناسبی نمی بیند و بدان اعتراف دارد؛ اما به جهت این كه برای معانی دیگر «كوثر» مویدی از روایات نیافته، همین دو معنا و احتمال را برگزیده است. (6)
بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، می گوید مراد از كوثر، زیادی فرزندان و پیروان است.
خیر فراوان در این آیه به امور مختلفی از جمله: قرآن، نبوت، چشمه ای در بهشت، علما، زیادی فرزندان، حوضی در بهشت، حكمت و شفاعت تفسیر شده است. هیچ كدام از معانی یاد شده با یكدیگر منافات ندارد؛ زیرا همه بیانگر همان مضمون متعالی كوثر و خیر فراوانند.
نكته شایان توجه این است كه این زیادی فرزندان و نسل پیامبر«ص» كه از چشمه سار فاطمه«س» جوشیده است، در میان دیگر معانی از درخشش و جلوه بیشتری برخوردار است. چنان كه شواهد و قرائن زیر موید آن است:
1- شان نزول سوره: مفسران شیعه و اهل سنت در شان نزول این سوره این گونه نگاشته اند كه، عاص بن وائل در مقابل یكی از درهای مسجدالحرام بنام «باب بنی السهم» با رسول خدا«ص» ملاقات كرد و با آن حضرت به گفتگو پرداخت. قریشی ها كه شاهد این منظره بودند از او پرسیدند:
با چه شخصی سخن می گفتی؟ او با عبارات بی شرمانه و گستاخانه گفت با «ابتر». این پاسخ به آن جهت بود كه عبدالله، آخرین فرزند پسر پیامبر«ص»، زندگی را بدرود گفته بود. و عرب جاهلی كسانی را كه دارای فرزند پسر نباشد «ابتر» قلمداد می كردند؛ زیرا تنها راه استمرار اهداف فرد را در وجود پسر می دانستند. در نتیجه، این شان نزول متناسب با سرزنش آنان خواهد بود.
فخر رازی، از علمای اهل سنت، در این باره در تفسیر خود می نویسد:«سومین نظر در معنای
«كوثر» این است كه منظور از آن، فرزندان آن حضرت است و این به آن جهت است كه، این سوره در رد كسانی نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی می كردند كه در این صورت معنای آن این است كه: خداوند به تو فرزندان و نسلی عطا می كند كه در طول تاریخ برقرار خواهند ماند؛ سپس می گوید:ببین كه چقدر انسان ها از اهل بیت پیامبر(ص) به شهادت رسیده اند، اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده آنان است، آن گاه بنگر كه چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام كاظم، امام رضا(ع) و محمد نفس زكیه در میان آنها جلوه گر شده است. (7)
بیضاوی، ازدیگر مفسران اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی كوثر ذكر می كند.
درمیان مفسران شیعه، علامه طبرسی(ره) درمجمع البیان و علامه طباطبایی در تفسیر گرانسنگ «المیزان» مخاطبان خود را به این معنا توجه داده اند. در تفسیر المیزان دراین باره به خوبی استدلال شده است.
2- دومین شاهد براین كه در «كوثر» معنای فرزندان فراوان منظورشده، ذیل سوره شریفه است كه می فرماید: «ان شانئك هو الابتر» به تحقیق دشمن تو بی دنباله است، زیرا كه ظاهر كلمه «ابتر» عبارت از قطع نسل و بی فرزندی است؛ چنان كه شان نزول سوره آن را تأیید می كند و یا دلیلی بر انحصار به یكی از موارد آن مثل جداشدن ازخیرات... است.
درهرصورت بدون دنباله بودن ازنظر فرزند، درمعنای «ابتر» ملاحظه شده است كه خود دلیلی بر این است كه در «كوثر» معنایی مقابل آن ارائه شده است؛ یكی وجود فرزندان بسیار است كه به
پیامبر(ص) اعلام می دارد كه : ای پیامبر! ما به تو خیر فراوان، از جمله فرزندان بسیار دادیم و دشمن تو برای همیشه تاریخ از تمامی نیكی ها و ازنسل و فرزندان منقطع و جدا خواهدبود و از آنجا كه بستر كوثر و جریان پرفیض ومداوم، در وجود مقدس حضرت فاطمه(س) قراردارد، به عظمت این سرچشمه خیرات و وجود با بركت بیشتر می توان پی برد. وجود مقدسی كه نعمت بزرگ الهی و استمرار فرزندان پیامبراسلام(ص) به وسیله او تحقق یافت، تا شخصیت زن را در ابعاد معنوی و اجتماعی جلوه بیشتری بخشیده و هیچ فردی به خود اجازه ندهد كه فرزندش را تنها به خاطر جنسیت مورد تحقیر قراردهد، زیرا، یگانه الگو و اسوه زن مسلمان، فاطمه(س) است.
مكتب فاطمه(س) مجموعه ای از فضایل انسانی و منظومه ای از گلواژه های نیك زیستن است كه در هسته مركزی آن پیامبر قرارگرفته است و فرزندان معصومش، اقمار این منظومه اند. جهان امروز به همان مقدار نیازمند به آرمانهای فاطمی است، كه جامعه دیروز جاهلی.
سوره كوثر، خود گواه خوبی براین مطلب است كه تبار و ذریه پیامبر(ص) از دختر گرانمایه اش فاطمه (س) استمرار میبابد، چنان كه علامه طباطبایی(8) به آن توجه داده است. البته این معنا را از آیات دیگر به صورت آشكارتری می توان دریافت. همچنین به دونمونه آن درمناظره امام كاظم(ع) با هارون الرشید تصریح شده است، زمانی هارون الرشید از حضرت پرسید: چگونه شما می گویید ما از
فرزندان پیامبریم، با این كه به جا ماندن نسل، ازپسر است نه دختر و شما فرزندان دختر اویید؟ حضرت درپاسخ او، آیه ای از سوره «انعام» را قرائت كرد« و هدایت نمودیم، از فرزندان او، نوح یا ابراهیم، داود و سلیمان وایوب و یوسف و موسی وهارون و این گونه نیكوكاران را جزا میدهیم و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس را كه همه از شایستگان بودند.» (انعام/84)
آن گاه حضرت از هارون الرشید پرسید: «پدر عیسی كیست، كه به وسیله آن از فرزندان نوح یا ابراهیم بشمار آمده است؟ هارون گفت: عیسی پدری نداشت. امام بی درنگ فرمود: همان گونه كه خداوند عیسی را به وسیله مریم از فرزندان انبیاء محسوب داشته است، ما نیز به
پیامبراسلام(ص) از طریق مادرمان فاطمه(س) انتساب پیدا كرده ایم و از فرزندان آن حضرتیم. آن گاه حضرت آیه شریفه «مباهله» را تلاوت كرد: «فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم» و فرمود: هیچ كس ادعا نكرده است كه پیامبر(ص) غیر از علی ابن ابیطالب و فاطمه و حسن و حسین، در زیركساء (عبا) داخل كرده باشد، بدین ترتیب معلوم می شود، منظور از ابنائنا، پسران ما، حسن و حسین اند كه خداوند آنها را پسران رسول خود خوانده است.(9)
رسول مكرم اسلام(ص) مأمور می شود كه به شكرانه این نعمت بزرگ، درپیشگاه باعظمت پروردگار سر تعظیم و كرنش فرود آورد، نماز بجای آورد و قربانی كند. برای «وانحر» معنای دیگری نیز در روایات شیعه و سنی به چشم می خورد و آن عبارت است از بلندكردن دستها تا مقابل گوشها به هنگام تكبیرگفتن درنماز.
«فصل لربك وانحر» پس برای پروردگارت نمازگزار و نحر كن. سپاسگزاری و كرنش به آستان الهی از وظایف مهمی است كه عقل هر انسان برایش مقرر می دارد. سرشت انسانها مبتنی بر قدردانی از فردی است كه به او نیكی كرده است و از آنجا كه تمامی نعمت ها از جانب خداوند به انسان ارزانی شده است، سپاسگزاری از او جلوه دیگری به خود می گیرد كه دراین سوره مباركه در نماز و «نحر» تجسم یافته است.
هرمعنایی كه در «نحر» منظور باشد، چه قربانی كردن شتر و چه بالابردن دو دست تا روبروی گلوگاه و یا جلو آوردن روی سینه به هنگام تكبیرهای نماز. همه نشانه سپاسگزاری از نعمتهای خداوند است و نماز و نحر در صورتی می تواند اعلام سپاس باشد كه فقط برای خدا و درجهت پروردگار جهان باشد.
«ان شانئك هوالابتر» به یقین دشمن تو بی دنبال و بی خیر است. یكی از جلوه های اعجاز قرآن، كه در این سوره نیز محقق شده است، خبرهای غیبی و پیشگویی های قاطع و انطباق آن با واقعیت هاست كه به روشنی موارد زیادی را در آیات قرآن می توان یافت؛ ازجمله ،داستان پیشگویی پیروزی رومیان بر ایرانیان، پس ازآن كه آنها مغلوب ایرانیان گشتند و آن را نه سال قبل پیش بینی كرد و به همان گونه نیز تحقق یافت. (روم/3)
پیش بینی دیگر مربوط به آیه شریفه «ان شانئك هوالابتر» است. دشمن كه ازسر غرور و نخوت به زیادی تعداد و فرزندان خویش می بالید و مسلمین را ناچیز می انگاشت و به خصوص بعد از فوت فرزند رسول خدا(ص) كار را تمام شده تلقی كرد و گمان برد پیام و رسالت پیامبر در میان انبوه حوادث تاریخ به فراموشی سپرده خواهدشد، دراین هنگام قرآن كریم پیش گویی كرد كه دین تو جهانگیر خواهدشد و كار دشمنان به نافرجامی و تباهی خواهدكشید و امروزه كه پس از چهارده قرن حضور سرافراز اسلام را در جهان مشاهده می كنیم درخشش اعجاز این سوره را هرچه بیشتر حس كرده و آن را به عنوان نشانه صدق دیگری بر رسالت پیامبر اسلام(ص) اعلام می داریم.
پی نوشت ها:
1- ناگفته نماند كه پیامبر(ص) در سال هشتم هجرت در مدینه نیز صاحب فرزند دیگری به نام «ابراهیم» از ماریه قبطیه شد، كه قبل از اینكه به دو سالگی برسد، از دنیا رفت و وفات او قلب پاك پیامبر(ص) را آزرد.
2- ابوالحسن علی بن احمد الواحدی النیشابوری، اسباب النزول، ص307؛ جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج6، ص402، طبع دارالمعرفه.
3- حاشیه محیی الدین شیخ زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، ج8، ص700؛ الفتوحات الالهیه، سلیمان بن عمر شافعی، ج8، ص.418
4- مجمع البیان، ج 5، ص .548
5- جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 6، ص 403، علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص .370
6- ابوعبدالله محمد بن احمد الانصاری القرطبی، الجامع لاحكام القرآن، ج 20، ص 218، طبع موسسه التاریخ العربی.
7- تفسیر فخر رازی، ج32، ص.124
8- المیزان، ج20، ص.371
9- بحارالانوار، ج48، ص.128
