بخشی از مقاله
چکیده
خطبه فدکیه، سخنرانی حضرت فاطمه سلامااللهعلیها در مسجد پیامبر، در جهت بازپسگیری فدک است. شرایط اجتماعی سیاسی نامطلوب و بی عملی گروهی، منجر به غصب حقوق حقّه خاندان نبوت شد، این امر سبب ایراد خطبهای رسا از جانب دخت رسول - ص - در شکایت از متصرّفان فدک گردید که عبارات موجز با جلوههای گوناگون ادبیت و فرهنگ مقاومت و پایداری در لفظ ومعنا در خور تحلیل است و به نظر میرسد آمیختگی متن با جلوههای فرهنگ پایداری به حدّی است که میتوان، خطبه فدکیه آن حضرت را یکی از متون حوزه ادب پایداری معرفی نمود؛
در پژوهش حاضر کوشش بر آن است تا با شناسایی و تحلیل مؤلفهها و نشانههای ادبیات پایداری در این خطبه، به این سوال پاسخ داده شود که عناصر و جلوههای فرهنگ پایداری و ادبیت در خطبه فدکیه حضرت زهرا کدامند؟ در این مسیر پس از ذکر علل سیاسی بودن مقاومت حضرت زهرا - س - و تحلیل موضوع ادبیت در متن و مؤلفهای پایداریِ مستخرج از تعاریف محققان از ادب پایداری، به بررسی مؤلفهای پایداریِ موجود در خطبه فدکیه و مقایسه ای کوتاه میان این خطبه دینی سیاسی با آثار دیگر در حوزه ادب پایداری، از حیث نوع ظهور و بروز مؤلفهها خواهد پرداخت.
مقدمه
خطابه سخنی است که در برابر جمع برای برانگیختن آنها ایراد میشود. خطبه فدکیه خطبهای است نسبتاً کوتاه اما جامعِ مفاهیم دینی سیاسی از حضرت فاطمه سلامااللهعلیها در مسجد پیامبر - ص - در شکایت از متصرفان حقوق خاندان نبوت و مخالفت با نیرنگها و دسیسههای آنان که سعی در برملاسازی چهره حقیقی غاصبان و معاندان دارد. محتوای این خطبه را بهطور خلاصه به ترتیب میتوان چنین برشمرد:
حمد و ستایش الهی، معرفی پیامبر صلیااللهعلیهو آله، بیان نشانههای مسلمانی، کتاب و عترت، قرآن و ویژگیهای آن، تبیین علل احکام الهی، معرفی حضرت علی علیهالسلام، بیان سابقهاعراب، شِکوه از مردم، محاکمه شخصیتهای ساکت و منحرف، هشدار به تشنگان قدرت، اتمام حجت؛ محتوایی همراستا با محتوای آثار حوزه ادب پایداری.
در تعریف ادب پایداری باید گفت، با توجه به تعاریف ارائهشده از این نوع ادبی، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، و معانی گوناگون واژه پایستن در زبان فارسی، مثل پایدار ماندن، صبر کردن و جاویدان بودن، میتوان در حیطهای وسیع، در تعریف - ادبیاتپایداری چنین آورد که ادبیاتپایداری، ادبیاتی است که در عین تشریح و توصیفایستادگیها و مقاومتها در برابر زورگویی و تهاجم، به بیدارگری و عدالتخواهی مبادرت میکند.
سؤال اصلی و روششناسی تحقیق
این مقاله در راستای شناخت اهمیت سیاسی اجتماعی خطبه فدکیه و پیامهای محتوایی اصلی آن، با توجه به مسائل مطرح شده در متن و اهداف و شرایط سیاسی اجتماعی موثر در ایراد آن، به بررسی ادبیت و جنبههای پایداری و مقاومت در کلام حضرت زهرا - س - میپردازد و نگاهی متفاوت به این خطبه در جهت پاسخگویی به سوالات اصلی پژوهش دارد که عبارت است از اینکه:
جایگاه خطبه فدکیه در ادب پایداری کجاست؟ جلوههای این پایداری کدامند؟
پیشینه پژوهش
در حوزه ادبیات تاکنون پژوهشهای گوناگونی در باب بررسی جلوههایپایداری در آثار مختلف صورت گرفتهاست که از آن میان میتوان به پایاننامه کارشناسیارشد »پژوهش در اندیشه دادخواهی فردوسی« از مهناز ابراهیمزاده به راهنمایی دکتر جواد برومند دانشگاه آزاد جیرفت - 1377 - ، پایاننامه »آرمان دادخواهی و ظلمستیزی در شاهنامه فردوسی« از حسین خلیلی به راهنمایی علی محمد سجادی دانشگاه شهید بهشتی - 1379 - و مقاله »مقایسه جلوههای ادبیاتپایداری در حماسه دینی یادگار زریران و گشتاسبنامه دقیقی « از بهجت قاسمزاده - نشریه ادبیات پایداری ش 5، - 1391 اشاره کرد؛ همچنین به نظر میرسد پایاننامه اعظم عابد با عنوان »زندگی سیاسی حضرت زهرا - س - : فدک « به راهنمایی صدیقه رضایی - حوزه علمیه خراسان - با موضوع پژوهش پیشِرو در ارتباط است، لیکن این مقاله از حیث هدف و مسئله اصلی پژوهش از سایر پژوهشهای حوزه ادب-پایداری متمایز است.
بحث و تحلیل تاریخچهای از ماجرای فدک و علل مقاومت اجتماعی سیاسی بودن خطبه حضرت زهرا - س -
فدک، زمین یا شهرکی آباد در نزدیکی خیبر بود که اهالی آن پس از فتح خیبر، آن را با پیامبر صلیاالله مصالحه کردند و اکنون به آن حائط میگویند. درآمد حاصل از محصولات فدک تا پیش از نزول آیه »فأت ذالفربی حقه.. « - روم: - 38 بین مساکین و مستمندان بنی هاشم تقسیم میشد، پیامبر صلیاالله این باغ را در سال هفت هجری به فاطمه زهرا - س - بخشید تا صَرف مخارج شخصی خویش و اطرافیانش نماید؛ به عقیده محققان، فاطمه - س - علاوه بر جنبه نحله و بخشش داشتن این قطعه زمین می-توانست به عنوان سه حق دیگر هم آن را مطالبه کند، خمس غنائم، سهمی به عنوان ذویالقربی و میراث پیامبر - ص - بنابراین زنان پیامبر - ص - برای گرفتن میراث خود از فدک به ابوبکر مراجعه نکردند چرا که میدانستند که پیامبر - ص - آنها را به فاطمه سلام االله بخشیده است.
فدک چیست: - 13 از خطبه فدکیه میتوان دریافت ابوبکر هم ادعای بخشش بودن فدک را رد نکرد بلکه شاهدان ادعا را کافی ندانست! فدک - علیرغم کشمکش اُمرای مختلف بر سر آن - در زمان سفاح به فرزندان امام علی - ع - بازگردانده شد و علیرغم دادن و پسگرفتنهای چندباره اینزمین توسط امرای مختلف باید دوران متوکل را دوره اتمام تسلط فرزندان امامعلی - ع - به فدک قلمداد کرد.
فدک از دو جنبه دارای ارزش بود: یکی از جهت مالی، »فدک دارای آبهای جاری و نخلهای خرمای بسیار بود و درآمد آن سالیانه را تا دوازده هزار دینار و بعضی بیشتر ذکر کردهاند و دیگری از جهت سیاسی، از نظر سیاسی مسئله فدک بخشی از توطئه سیاسی معاندان در راه غصب خلافت بود و دلیل اصلی پافشاری آنها بر غصب این زمین تهی کردن دست خدایان عصمت از هرگونه مال بود تا بدین ترتیب عملا مردم را از اطراف علی بن ابی طالب پراکنده سازند.
پس طبیعی بود که در چنین شرایطی حضرت زهرا سلاماالله در برابر غاصبان حکومتی سکوت نکرده به پا خیزد. و در مقابل نیتهایی که غاصبان فدک داشتند اهدافی متقابل داشته باشند اهدافی چون دفاع از عصمت اهلبیت - ع - ، ندادن شرایط مالی به غاصبان، معرفی بدعتگذاران جاهل و اعتراض به آنها، اثبات ضدّیت غاصبان با دین خدا، شکستن قدرت ظالم و مقابله با زور.
فاطمه - س - چندینبار در خطبه فدکیه خویش با استدلالهای قرآنی حق خویش را اثبات نموده، و در آن به طور مکرّر از حقانیت پیامبر و ولایت امام علی - ع - ، به طور مستقیم و غیر مستقیم، یاد میکند پس میتوان گفت هدف از بیان این خطبه هدفی سیاسی دینی بوده و از آنجا که مسئله ولایت مربوط به همه مسلمین است هدف ایشان، هدفی فردی - هدفی مربوط به صرف منافع حضرت زهرا و حضرت علی - نبوده، چنانکه امام علی - ع - در نامه 42 نهجالبلاغه - نامه به عثمان بن حنیف انصاری - بیان میدارند و ما اصنعُکه» بفدک و غیر فدک و النفس مَظانّها فی غدٍ جَدَث*«، و هدفی جمعی دارد، بنابراین خطبه فدکیه از آثار پایداری سیاسی اجتماعی با هدف جمعی است.
ادبیّات در متن
از میان مکاتب گوناگون ادبی، مکتبی که به بررسی ادبیت در متن توجه دارد، مکتب فرمالیسم - Russian Formalism - است. از نظر فرمالیستها، موضوع ادبیات بیش از هرچیز دیگر ادبیّت"" است، یعنی وجه تمایز بخش متن ادبی از سایر متون عادی، و آنچه یک اثر عادی را به اثری ادبی تبدیل میکند. این امر اولین نقطه توجه صورتگرایان به ادبیات بود. آنان تآکید کردند »حوزه تحلیل ادبی متن نیست بلکه تمهیداتی استمعیّن که در متن به کار میرود
دوره حیات اصلی این مکتب سالهای 1921 الی 1926 بود، لیکن در باب آشنازدایی - Defamiliarization - و عوامل پدید آورنده آن تاکنون نظریات گوناگونی چه در ادبیات فارسی و چه غیر فارسی ارائه شدهاست؛ از جمله دکتر شفیعی کدکنی اعتقاد دارد این عوامل به این موارد تقسیم میشود:
-1 گروه موسیقیایی شامل وزن، قافیه، ردیف و هماهنگیهای صوتی؛ -2 گروه زبانشناسیک شامل استعاره و مجاز، حسامیزی، کنایه، ایجاز و حذف، باستانگرایی، ترکیبات زبانی، پارادوکس و...؛
دکتر حبیباالله عباسی در مقاله خود عنصر »استشهاد به آیات قرآنی و احادیث نبوی« دیگر بر موارد دکتر شفیعیکدکنی میافزاید
از دید مهیار علوی مقدم عوامل و صناعات غریبه-سازی مورد اتفاق فرمالیستها شامل این موارد میشود:
-1 نظم و همنشینی واژگان؛ -2 مجازهای بیان شاعرانه؛ -3 ایجاز و خلاصه گویی؛ -4 کاربرد واژگان کهن؛ -5 کاربرد ویژه ساختار نحوی نا آشنا یا کهن؛ -6 کاربرد صفت به جای موصوف؛ -7 ترکیب معنایی جدید و...
از نظر مکاریک نیز این عوامل در سه حوزه زبان، مفهوم و اشکال ادبی گنجانده می شوند
ادبیات پایداری
در میان پژوهشهای گوناگون در حوزه ادبیاتپایداری، تعاریفی گوناگون از این نوع ادبی آورده شده است:
عبدالمجید اسکندری مینویسد: »در حقیقت ادبیات مقاومت، صحنه ای از مبارزه است. این نوع نمیتواند کامل باشد مگر اینکه خودمحقّق نیز در بطن نهضت مقاومت حضور داشته باشد
نظر ضیاءالدین ترابی چنین است: »ادبیات پایداری در واقع مقاومت انسان را در برابر نیروهایی که حیات، شرافت، ناموس، شخصیت و هویت او را نشان گرفتهاند به تصویر می-کشد، ادبیاتی که به انسان انگیزه میدهد تا از خود و کیان و حیاتخود در برابر نیروهای مهاجم و نابودکننده دفاع کند.
تعریف عیسی نیا چنین است: »ادبیات پایداری یعنی ادبیاتیکه در وجوه سلبی و ایجابیای چون نفی وضع ظالمانه موجود و ایجاد وضع عادلانه و دفاع از حق و نفی باطل ظهور پیدا میکند و تعریف ریاضمحنایه: »ادبیات مقاومت ادبیات انسانی است و تلاش دارد ریشه لغزشها و تهدیدات را پیدا کند و بشناساند؛ ادبیاتی که نشاندهنده وجدان بیدار در برابر خشونت دشمنان و بازگرداندن حقوق انسانی است.
از تعاریف پیشگفته از محققان و صاحبنظران میتوان ویژگیهای عمده ادبپایداری را چنین برشمرد: .1 صحنهای از مبارزه بودن .2 به تصویر کشاندن مقاومت انسانی برای حفظ حیات، هویّت و شرافت؛ .3 ایجاد کننده انگیزه در مخاطب؛ .4 ظهور یافته از جنبه های ایجابی و سلبی؛ .5 بیان لغزشها و تهدیدات از منظر وجدانی بیدار.
با بررسی خطبه فدکیه میتوان تمام این ویژگیها را به نحوی بارز در آن تشخیص داد؛ بعلاوه ویژگیهای دیگری از فرهنگ پایداری در این اثر وجود دارد که در این مقال به شرح آنها میپردازیم.
همچنین باید گفت، بهطور کلّی، ادبیات پایداری ادبیاتی اجتماعی سیاسی است که سعی در حفظ ارزشها، دستاوردها یا عقاید، دفاعاز آنها و پیشُبرد اهداف به وسیله مؤلفههایی خاص دارد. تعدادی از این مؤلفهها که از بطن آثار پایداری استخراخ شده و در آثار پایداری با ویژگیهای ذکر شده در قسمت فوق مشترک هستند، عبارتند از:
نمایش هویّت قیام و پایداری و/با تکیه بر ارزشها، توصیف جنایاتدشمن، تحقیر و تقبیح دشمن، بزرگداشت مبارزان یا مظلومان مسیر اهل بیت، دعوت مستقیم یا غیرمستقیم مخاطب به ایستادگی و صبر، نکوهش تقاعد، امیدبخشی در مورد به ثمر رسیدن تلاشها که به نظر میرسد اصلیترین مؤلفهها، نمایش هویّت قیام و پایداری و توصیف جنایات دشمن است که میتوانند تداعی کننده موارد دیگر نیز باشند.
