بخشی از مقاله
چکیده
نجوم که یکی از مهمترین علومی است که در دوره های مختلف مورد توجه اندیشمندان و هنرمندان قرار گرفته ، در دوره اسلامی به دلیل وجود مسائل و فرایض دینی و ضرورت های مختلف در زندگی بسیار مورد توجه قرار گرفت.دوره سلجوقی ،دوره ای بود که این علم در زمینه های مختلف مورد توجه بسیاری از هنرمندان بود، که در بین این هنرها فلزکاری بیش از هنرهای دیگر از این علوم بهره جستند و در آثارشان نمود ویژه پیدا کرد .هنرمندان سعی کردند تا مفاهیم و مضامین نجومی را به عنوان تزئینات، در کنار تولید ابزار نجومی همچون اسطرلابو ساعت آفتابی، بر روی آثار فلزی بازتاب دهند و بیشترین آثار به جای مانده مربوط به دوره شکوفایی آثار فلزی یعنی دوره سلجوقی می باشد .در دوره قاجار نیز بین هنرهای رایج فرش نیز از این علم بی بهره نماند و مستقیما نقوش نجومی درطرح فرش به کار گرفته شد. در این دوره با تأثیر از تقویم های نجومی که دربین همه ی اقشار جامعه رواج پیدا کرده بود نقوش نجومی نیز در طرح فرش راه پیدا کردبه. کار بردن نقوش نجومی در این آثار جنبه ی صرفاً تزیینی نداشته و معنایی فرای آن را در بر خود دارد.
واژگان کلیدی:نقوش نجومی ، فلزکاری،فرش،سلجوقی، قاجار
-1 مقدمه
گرایش انسان به شناخت نجوم و کواکب و صدور احکام در مورد گردش ستارگان و عواقب این چرخش ها تقریباً به ظهور انسان هوشمند برمی گردد.علم نجوم در ایران نیز مانند دیگر نقاط جهان سابقه ای طولانی دارد.در واقع جزو اولین علومی است که توسط ایرانیان مورد توجه قرار گرفته است(بیکر من و دیگران، 1384،ط(مقدمه)).با توجه به گسترش نجوم در دوره اسلامی (به ویژه دوره سلجوقی) و به کارگیری آن در امور سلطنتی و نیز امور روزمره ، این دانش بر سایر جنبه های زندگی و از جمله آثار و اشیاء هنری تولید شده تأثیرگذار بوده و این اثرگذاری را می توان در آثار هنری به جای مانده به ویژه آثار مورد نظر دید.
صورتهای فلکی اصلیترین نقوش تزیینی در آثارمورد نظر را شامل میشوند.1F0پرداختن به ارتباط بین علم نجوم ونقوش قالی موضوعی است که به تازگی مورد توجه محققان قرار گرفته است .ابرهارت هرمان[2]طی تحقیقات وسیعی به ارتباط علم نجو م و نقوش قالی در فرش های روستایی – عشایری بافته شده در مناطق مختلف ایران و ترکیه و..) پرداخته است.وی معتقد است که مشاهده طبیعی کیهان و استخراج اصولی از آن و تبدیل این اصول ریاضی به نقش مایه و فرم ، در طول زمان باعث به وجود آمدن شکلی از انسجام و یکپارچگی در فرش شده است . [3]او با بررسی مثلث های تعیین کننده [4] بر مبنای حرکت ماه و خورشید نقش هندسه را در تعیین اندازه های قالی ها یا طرح های داخلی فرش، حائز اهمیت می داند(.(Hermann,1997,37-49
این مقاله ضمن پرداختن اجمالی به فلزکاری دوره سلجوقی و فرش دوره قاجار ، به بررسی مفاهیم نجومی پرداخته و به توصیف و تحلیل سه نمونه آثار فلزی به جایمانده از دوره سلجوقی و فرش با نقش اسطرلاب مربوط به دوره قاجار را مورد تحلیل قرار خواهد داد و نمونه های مورد مطالعه را مورد بررسی قرار داده و به بررسی نقوش موجود در این آثار بپردازد. شیوه مطالعه این مقاله توصیفی – تحلیلی بوده و به صورت کتابخانه ای و میدانی(جستوجو در موزه) نگاشته شده است.
-2 هنر فلزکاری دوره سلجوقی
فلزکاری در دوره سلجوقی با حفظ ابهت و جلال و ظرافت خاص دوره ساسانی ، جنبه های هنر اسلامی را نیز در بردارد و حمایت و تشویق سلاجق ه در تعالی این هنر مؤثر واقع شد.فلزکاری به عنوان یک هنر – صنعت از دیر باز جایگاه مهمی در میان سایر صنایع هنری به خود اختصاص داده است( افروغ و دیگران،1391، .(71-72
فلزکاری این دوره ترکیبی از مس و مفرغ و نقره و ترصیع کاری است.به طور کلی اغلب کارهای مفرغی این دوره با نقره آرایش شده اند و نقوش روی آن ها عبارتند از حیوانات و پرندگان مختلف که تأثیرگرفته از الگوهای سنتی دوران باستان بوده است.همچنین نقوش
1صور فلکی به مجموعه ای از ستارگان اطلاق میگردد که قدما برای شناخت ستارگان ثابت و تعیین محل آنها به هر یک نامی داده اندکه بیش وکم آن مجموعه به آن شبیه باشد و اعراب این مجموعه را صور می نامیدند.
حیوانی ،گیاهی ، تلفیقی و کتیبه هایی به خطوط کوفی و یا نسخ حکاکی شده است . از نقوش رایج دیگر که مورد توجه بسیاری از هنرمندان این دوره بوده است نقوش نجومی صور فلکی دوازده گانه و سیارت هفت گانه می باشد.
