بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش بررسی کاربرد نقوش فرش و کاربرد آن در طراحی بناهای دوران معاصر است. اشکال هنری با حفظ هویت کهن خود و تغییرات اسلامی و با معانی ویژه مذهبی در ساخت و سازه های معماری اسلامی بکار رفته است؛ از این رو نقش و نگارهای ایرانی، نمایانگر دانش و تفکر اقوام گذشته است که در بناهای دوران معاصر نیز مورد استفاده قرار گرفته است. روش پژوهش به صورت توصیفی - تحلیلی است .روش جمع آوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای و اسنادی است .
نتایج حاصل نشان می دهد که با مرور بر معماری ایرانی و متقابلاً نقوش استفاده شده در فرش های ایرانی، می توان به بازتاب گونه ای جدید از تفکر بصری دست پیدا کرد؛ که رابطه تنگاتنگ با فرهنگ و ملیت و مذهب ایرانی دارد و اگر در بناهای دوره معاصر استفاده شود هم آمیزی مرز های هویتی و فرهنگی تصاویر، در پهنه بازخوانی ادراک حسی در معماری، ساختارهای عقلانی و تاریخی گذشته تصویر می کشد.
کلید واژه: کلید واژه: نقوش فرش، هویت، بازخوانی ادراک، معماری ایرانی
مقدمه
نقوش فرش دستباف گاهی پیام دار نوع فرهنگ جاری ،تاریخ، معماری، اقلیم و زمان بافت آن می باشد. طرح و نقشه در فرش نشانگر نوع نگاه هنرمندان به محیط و اقلیم و طبیعت پیرامون است، نقوش فرش دستباف ایرانی مملو از جهان بینی فلسفی و معنویت صاحب اثر در نهایت سادگی جلوه می نماید. هنرمندان علاوه بر بکارگیری عناصر طبیعی و یا خیالی ، عوامل و پدیده های موثر در زندگی بشری را اعم از وقایع تاریخی ، حوادث طبیعی ، معماری و غیره را به زبان نقش و نگار با مهارت و چیره دستی خاصی به تصویر می کشد. نقوش و طرح های فرش هر کدام نماد و پیام دار معنویت و عرفان می باشند.
در معماری اصیل اسلامی - ایرانی نیز شاهد اهمیت نیاز در تشکیل فرم در طراحی و هنرنمایی معماران ایرانی هستیم. فرم هایی که گاهی با خلاقیت و تکنولوژی منحصر به فردی همراه بوده است که این امر نشانگر توانمندی معماران ایرانی بوده است. طراحی معماری با نیازهای واقعی ساکنین تطابق کمتری داشته و به مرور زمان افراد بیش از پیش دلتنگ فضاهای معمارانه اصیل در بناهای ایرانی باشند هنر ایرانی سخن و حدیث عشق و معرفت و روحانیت است و ایران را می توان مهد تمدن و فرهنگ و هنر به شمار آورد گروه بعدی از هنر اسلیمی الهام گرفته از پیچ و خم گیاهان و جانوران و درختان و نقش و نگار طبیعی است.
از انواع طرح های اسلیمی می توان دهان اژدری و ماری را ذکر کرد. چون آرایش و شکل ظاهری خطوط این نقوش همچون اندام اژدهای افسانه ای و مار است، به همین نام نیز معروفند .گروه دیگر طرح افشان ، برگرفته از گلها و گیاهان و شاخ و برگ درختان و حیوانات می باشد . نقش بته ، نشانه درخت سرو است. سرو مظهر و نماد سبزی و شادابی بوده که این طرح در خاتم ها ، شال ها ، قالی، گلیم و حتی در کاشیکاری بناها دیده می شود. در طرح درختی ، بیشتر از درختان سرو ، بید مجنون که نماد حزن و اندوه را تداعی می کند استفاده می شود.
هنرهای ایران
هنرهای سنتی گوناگون ایران را می توان بازنمایی معنایی واحد در صور گوناگون دانست. همه آنها به مفاهیمی مشترک دلالت دارند که آمیزه ای از باورهای ایرانی و اسلامی است. زبان این هنرها نمادین است و هنرمند در اثر خود با ابزار تمثیل متناسب با هر هنر سخن می گویدو طراح قالی و هنر معماری را باید در جایگاه تجلی نمادها در هنر ایران دانست. نمادگرایی از ویژگی های اصیل انسان است که از آغازین دوره های حیات وی در آثار هنری نمودی خاص داشته و بر اساس دیدگاه های اسلامی، نماد یا رمز، جنبه ظاهری و دنیوی ماهیتی معنوی محسوب می شود.
سوزان ک. لانگر عقیده دارد که هنر، خلق صورت های نمادین از احساسات انسانی است و اغلب فرم های دارای بیان مفهومی، نشانه هایی برای بیان احساسات و دارای بعد عقلانی، ارتباط جهت در و بی واسطه دارند و به باور کاسیرر نیز مستقیم ترین و بی واسطه ترین رابطه میان انسان و فرم را می توان در هنر یافت و از نظر وی معماری جهت دار ترین و بی واسطه ترین فرم نمادین است. بنابراین معماری قادر است از طریق عناصر و رابطه بی واسطه میان فرد و خود، معنا را به بیننده انتقال دهد. این تجربه فضایی مهم ترین ابزار بیانی معماری ایران است و به مفاهیم تاریخی و معنوی این معماری اشاره دارد.
مفهوم فرش:
واژه عربی - - فرش - - که در زبان پهلوی - - وبسترگ - - گفته می شود، همان بساط افکنده یا گستردنی است که بر زمین می گسترانند تا همچون - - زمین - - که صفات ذاتی اش - - گستریدن - - و - - مادر بودن - - و - - گهوارگی - - است. آرامش را به فرش نشینان تقدیم نماید. از طرفی زمین، عکس آسمان است و هر اثر زمینی منشایی آسمانی دارد یا تصویری از آن است. بنابراین فرش، آینه عرش است. هر نقش برصورت فرش، رمز و رازی از آسمان دارد. [1]. فرش نیز همچون دیگر مصنوعات تمدن های سنتی، حامل جهان بینی طراحان آن است و این جهان بینی به شیوه بیان و معیارهای زیبا شناشی این هنرها جان می بخشد.
زیباشناسی فرش ایران نیز تحت تاثیر نماد گرایی قرار دارد و فرش چون آینه ُعرش، بازتابی از نگاره ها و طرح و نقش های نمادین با الهام از باورها، اندیشه ها و آرزوهای انسان فرش نشین است. اما فرش، به واسطه ذات بیان خود نیازمند نقوش تزیینی نمادین است تا توان بیان مفاهیم را بیابد. بنابراین در فرش، آرایه های طبیعی و انتزاعی به هم می پیوند ند تا مفاهیم قدسی را بروز دهند. هنر ایران همواره متاثر از حضور نمادهاست و برخی نمادها سیر تحول خود را طی کرده و باقی مانده اند.
هیلن براند در قسمت مربوط به دست یافت های صفوی، عقیده ای دارد که تکرار الگوهای هندسی، نشانگر اهمیت ساختار و وجود نمونه هایی به جهت طراحی و کاربرد بوده است. وی ترتیب الگوهای هندسی و ترکیب آنها را ناشی از وجود یک مجموعه نظام مند و از پیش تعیین شده می داند که طراح یا طراحان به تواتر و بر حسب نیاز از آنها بهره می گرفته اند.
نقوش فرش:
نقوش فرش دستباف گاهی پیام دار نوع فرهنگ جاری، تاریخ، معماری، اقلیم و زمان بافت آن می باشد. طرح و نقشه در فرش نشانگر نوع نگاه هنرمندان به محیط و اقلیم و طبیعت پیرامون است، نقوش فرش دستباف ایرانی مملو از جهان بینی فلسفی و معنویت صاحب اثر در نهایت سادگی جلوه می نماید. هنرمندان علاوه بر بکارگیری عناصر طبیعی و یا خیالی ، عوامل و پدیده های موثر در زندگی بشری را اعم از وقایع تاریخی، حوادث طبیعی، معماری و غیره را به زبان نقش و نگار با مهارت و چیره دستی خاصی به تصویر می کشد. نقوش و طرح های فرش هر کدام نماد و پیام دار معنویت و عرفان می باشند.
از انواع طرح های موجود در فرش دستباف می توان طرح اسلیمی ، افشان ، بته ، درختی ، شکارگاه و غیره را نام برد که هر کدام پیامی را می رسانند. نقوش پر استفاده در معماری و فرشبافی از جمله جایگاه های ظهور نمادها در هنر ایران، معماری و طراحی فرش است . به باور کاسیرر نیز مستقیم ترین و بی واسطه ترین رابطه میان انسان و فرم را میتوان در هنر یافت. از نظر وی، معماری، جهت دارترین و بی واسطه ترین فرم نمادین است. زیباشناسی فرش ایران نیز تحت تاثیر نمادگرایی قرار دارد.
فرش چون آینه عرش ، بازتابی از نگاره ها و طرح و نقش های نمادین با الهام از باورها ، اندیشه ها و آرزو های انسان فرش نشین است. لازم به ذکر است که هنرمندان ایرانی و به ویژه تزئین کاران در روند تداوم بخشیدن به دست آوردهای هنری پیشینیان هرگز در چرخه تکرار و تقلید قرار نگرفته اند به این معنی که تغییرتداوم هنر ایران هرگز ناظر بر مفهوم سکون نبوده است. گل نیلوفر لیکن درفرش ، گل نیلوفر علاوه بر شکلی که در تخت جمشید آمده است، صورتی دیگر نیز دارد که در گذر قرن ها به گلی تغییر یافته به نام لاله عباسی. گل نیلوفر از روبرو به صورت شکلی متقارن و مرکز گرا استد که از جوانب خمیدهگلبرگ ها است و گویی حافظ و نگهبان شی ای است.
بسیاری گلبرگهای خمیده را نمادی از دو ماهی و مرکز گل را میترا می دانند که توسط دو ماهی به زمین آورده شده است. این طرح در گلدان ها ، پارچه ها و ... به وفور دیده می شود. سرو در اساطیر کهن آمده است که درخت سرو وقف خورشید است و به همینعلت در بالای نماد سرو در بناهای قدیمی نماد خورشید قرار دارد در محور های اصلی باغ های ایرانی بیشتر از ردیف درختان سرو و چنار استفاده شده است. تبدیل سرو به بوته به سه دوره در هنر قبل و بعد از اسلام قابل تفکیک است . در ابتدا سرو درختی مقدس و رمزی و مذهبی و نشانی از خرمی ، همیشه بهاری و مردانگیست .
در این مرحله به صورت طبیعی در تمدن آشور ، ایلام و هنر هخامنشی خود را نشان می دهد و حالت تزئینی ندارد . در سنگ نگاره های تخت جمشید در نهایت دقت به کار می رود .دوم مرحله همزمان با نفوذ تمدن اسلامی، سرو از ریشه های باستانی جدا شده و به نگاره ای زینتی مبدل و از ماهیت های مذهبی خود دور می شود. از اینجاست که سرو به صورت ساده بته جقه تصویر شده و به یک نگاره زینتی نزدیکتر می گردد. از سده ششم به بتهجقه ایی کامل و نهایی شیوه می باید .
تفاسیر متعددی وجود دارد،عده ای بته جقه را مظهرراز آمیز شعله آتش ،تمثیل شکل بادام یا گلابی می دانند و شاید زیباترین تعریف به معنای شکل بوته سرو تارک خمیده از باد موجود در طبیعت باشد. در فرش علاوه بر آنکه سرو به صورت ناتورالیستی ترسیم گشته به وفور از نقش بته ذ جقه چه بصورت ترکیب با سایر نقوش و چه به صورت مجزا استفاده شده است .علاوه بر آن در قالی های محرابی، مناره ها و ستون های منقوش را نمادی از درخت سرو می دانند.از جمله مشابهت میان عنصر مناره در مساجد و درخت سرو در معماری و قالی های محرابی. مناره در معماری و درخت درطبیعت ، عناصری رآمده از زمین و در طلب آسمان و نمایشگر ارجاع به جهان بالاتر هستند .
نقوش گیاهی:
نقوش گیاهی تکرار نمادین اسلیمی نوعی استذکار به انسان بوده است که همواره رها شدن از عالم اسفل و عروج به ملکوت را به یاد بیاورد به سخنی دیگر ، تکرار همان ذکر است . از نظر معنوی و مادی ، ویژگی حرکت منحنی مارپیچ یا اسلیمی ، نیل به وحدت و معنی رو به کمال است در اصل اسلیمی به صورت متجسم و تنزل یافته عوالم معنوی به مرتبه حس است . ریتم ، تناسب درونی و برونی اجزاء تعادل و توازن گلها و برگ ها ، وحدت حرکت و نیروهایی که با تمام کثرت شان جهت و شکل مشخص همسویی دارند .
وحدت در کثرت یکی دیگر از شاخص های این نقوش است . منشا حرکت دورانی مارپیچ بر اساس گفته های هرودوت در هنر قوم سکاها و مادها می باشد و در آثار هخامنشیان و ساسانیان نیز ردپای آن را می توان پی گرفت حرکت مارپیچ موجود در شاخ بز ، در گیاهان به ویژه گیاه هوم، حرکت پیچان در خدا دایره ای است که مرکزش » گردونه مهر همگی بر قدسی بودن حرکت مارپیچ دلالت دارند. در نوشته های کهن چین آمده که و این اشاره ای است به تفاوت حرکت مارپیچ حلزونی با بی نهایت در همه جا است ولی پیرامون آن در جای مشخصی نیست مرکز وحرکت دایره با یک مرکز. طرح گلدان این نقش در واقع بیانگر اسطوره تکوین هستی است.
گلدان گل در فرش ایرانی ارتباطی وسیع با زمین مادر و ایزد بانوی باروری دارد.این نقش ها در فرش ایرانی بیانگر زاده شدن انسان از زمین،عقیده ای جهانی است.این احساس ژرف برون آمدن از زمین و زاده شدن از آن مانند باروری فرسوده ناشدنی زمین و زندگی بخشیدن به عناصر حیات همچون درخت،گل،سبزه و رود است.زمین در اینجا منبع فرسایش ناپذیرآفرینش است.گاهی نیز درخت سرو به شیوه ای نمادین درگلدانی که نماد ومظهر زمین به عنوان مرکز ثقل بوده،نشان داده شده است.
