مقاله سیر تحول نقوش تزیینی و انواع نقوش وابسته به معماری اسلامی - ایران در معماری داخلی

بخشی از مقاله

سير تحول نقوش تزييني و انواع نقوش وابسته به معماري اسلامي-ايران در معماري داخلي
چکيده
معماري داخلي ايران از قديمي ترين دوران تا کنون همواره با تزئين همراه بوده است و تنها در زماني کوتاه پس از ورود اسلام به ايران بنا ها ساده و بدون تزئين مي باشند . از سده هاي دوم و سوم هجري تزئينات گچ بري و آجري به تدريج رايج مي شود که درعصر سلاجقه اين شيوه به اوج خود مي رسد . در اين ميان بناهاي تاريخي از جمله کهن ترين و جامع ترين دايره المعارف نقشمايه ها مي باشند . مساجد ، بقعه ها ، آرامگاه ها و کليساها در ايران را مي توان جولانگاهايي دانست در جهت خودنمايي هر چه بيشترهنرمند ايراني در مصور نمودن مفاهيم والا.
به کار گيري آرايه هاي گياهي ، هندسي و حيواني در معماري اسلامي بهترين برهان بر ايمان هنرمند مسلمان است . هنرمند مسلمان با استفاده از انواع آرايه هاي هندسي و گياهي در بناهاي اسلامي به نوعي اين آرايه ها را وسيله اي در جهت بيان عقايد ديني و مذهبي خود قرار داده است .درگيري اين آرايه ها با ايمان و عقايد مذهبي نوعي جاودانگي اصالت و خلوص را رد آنها بازتاب مي دهد.
با دريافت مفاهيم نمادين نقش و نگاره ها در معماري تزئيني اسلامي و ريشه يابي آنها مي توان به شناخت ذهن و انديشه معماران و در نتيجه به فرهنگ و جهان بيني و تلالو آرمان ها در آن جامعه دست يافت .
در اين مقاله با موضوع يب ان نمادين در تزئينات معماري ايراني-اسلامي اهداف زير دنبال مي شود.
بررسي و شناخت انواع تزئنيات در معماري اسلامي-ايراني نماد شناسي آرايه هاي معماري اسلامي-ايراني
سؤالاتي که در اين مقاله به آنها پاسخ داده مي شود عبارتند از:
از چه دوره اي تزئينات در معماري داخلي وارد شد؟ انواع تزئينات درمعماري اسلامي-ايراني کدامند ؟
تزئينات معماري اسلامي از لحاظ نماد شناسي داراي چه ويژگي هايي مي باشند ؟ کاربرد تزيينات بيشتر در کجا و به چه منظور بوده است ؟
روش گرد اوري مطالب به صورت ميداني و کتابخانه اي بوده و مقاله از نوع تحليلي مقايسه اي توصيفي و تاريخي مي باشد.
واژگان کليدي : معماري اسلامي ، تزئينات معماري اسلامي ، نماد گرايي تزئينات اسلامي

١-مقدمه
هر فضاي داخلي اعم از محل کار، تفريح يا سکونت ، قابليت زيبا شدن را دارد و تنها بايد از اصول و عوامل سازمان بندي صحيح بعلاوه کمي ذوق و سليقه استفاده کرد تا شرايط مناسب و دلخواه پديد آيد. نقوشِ تزييني آثار دستي و سنتي و معماري هر قومي بيانگر علايق ، هويت ، باور و سنتهاي فرهنگي و آئيني آنان است و توسط اين آثار مي توان به خصايص مردم آن منطقه پي برد . نقوش ترسيم شده بر آثار هنرهاي مردم گواهي روشن بر رابطه نزديک مردم منطقه به محصولات طبيعي، گياهي و جانوري دارد در بررسي هاي به عمل آمده به اين نتيجه رسيديم که هم ه آثار دستي و سنتي جنبه کاربردي و آييني و در عين حال تزييني داشته و در باور مردم تاثيرگذار بوده است .
زيبايي همواره به عنوان يکي از مهمترين ابعاد هنر و معماري در طول تاريخ مطرح بوده و تزيين حقيقي نيز به عنوان يکي از روشهاي خلق زيبايي در معماري مورد استفاده قرار ميگرفته است .علي رغم امکان دستيابي به نظريات مکتوب انسانها در رابطه با زيبايي و تزيين ،در مورد فلسفه و معيار منشأ زيبايي،نظرات متفاوتي ابراز شده است در اين مقاله سعي شده تا ديدگاهي را که به واسطه ميتوان از آثار موجود،هنر و معماري اسلامي -ايراني را بازايفت ،ارائه نمود؛ همچنين دلايل کاربرد وسيع اين پديده را در معماري ايران مورد تحليل قرار داد.اين مقاله بر اساس روش تاريخي و تحليل محتواي آثار انجام گرفته و به نظريات زير دست يافته است .بر خلاف بيتوجهي معماران ايراني دوره ء مدرن به نقوش تزييني معماري ايراني ن قوش الهام بخش هنرمندان اروپايي بوده است ؛در هنر و معماري اسلامي ايران نظير معماري ايراني،به صورت ابزاري براي تکثر(تنوع )در معماري امروز ايران معادل نابودي ارزشهاي نهفته در معماري ايران به بهايي اندک است .
ازآنجا که بررسي سير تحول نقوش تزئيني و خصوصيات گرافيکي آنها مي تواند پرده از راز سر به مهر فرهنگ و هنر مردمان فرزانه اين سرزمين و خالقان اين آثار نفيس بردارد و رهگشاي هنرمندان و ديگر علاقه مندان به تمدن باستان قرار گيرد . لزوم تهيه منابع تحقيقي و تصويري در اين زمينه بشدت احساس مي گردد .
٢-متن
ارت ب اط با ديگران ،يکي از ابزارهاي توسعه قدرت رفع نياز روحي بوده است که به اشکال گوناگون جلوه گر شده است و در اين ميان ، ابتدائي ترين آن ، ارتباط تصويري بوده است که آثار آن بر سنگواره ها ، يادآور نحوه ارتباط او در دوره غار نشيني است اقوام مختلف با توجه به فرهنگ و بينش خود، براي ساخت و تزيين برخي بناها اهميت بيشتري قايل هستند. مثلاً مسلمانان همواره در ساخت و تزيين مساجد، زيارتگاهها و اماکن مذهبي با هنرمندي و ظرافت خاصي عمل کرده اند، به گونه اي که مشابه آن در ديگر بناها کمتر يافت ميشود. تنوع اين بناها نيز بسيار چشمگير است که در هر نقطه و مکاني به شيوه اي خاص بوده است .
هر فرهنگ داراي معماري مختص به خود است دور افتاده ترين قبايل نيز شيوه مجتمع سازي کلبه ها،چادرها و تزيينات مربوط به خود را دارند.در دوران تاريخي،به ويژه عهده باستان گرايش به تزيين منازل ، ظروف و ديگر ابزار زندگي بيش از پيش اهميت مي يابد از اين رو نقش هاي تزئيني جلوه بيشتري يافته و کاربري آنها نيز فزوني مي يابد.اين نقوش تزئيني در اداور مختلف داراي مفاهيم ويژه اي بوده وبه منظوري خاص به کار رفته اند.از انجا که در دروان تاريخي،تزئينات در زندگي اهميت ويژه اي داشته اس ت .اغلب اين آثار آراسته به نقوش تزئيني مي باشند .
در اين ميان اسلام از نخستين اديان آسماني است که نظر انسان را به گستره زيبايي و زينت در آفريده ها جلب مي کندو به او مينماياند که بعد انساني و روحاني فطرت خويش را ارج نهاده تا به فراسوي زندگي حيواني رهنمون شوددرواقع زيبايي وزينت ،تعبيرهمين مفهوم و عصاره هنرهاي زيبا به شمار ميرود.در هنرهاي تزئيني اسلام ،رعايت اصل پرهيز از بيهودگي وجود دارد،يعني اينکه در هنر اسلامي به جنبه تزئيني توجه شده و در نهايت به حس جمال طلبي و زيبايي خواهي انسان ،پاسخ مثبت داده مي شود .بحث معم اري اسلامي بدون پرداختن به تزئينات آن ناقص مي باشد زيرا تزئينات جزو لاينفک معماري اسلامي است و بخش عمده اي از معماري اسلامي به تزئينات اختصاص يافته و عملکرد وسيع و ارزشمندي در راستاي اهداف معماري اسلامي و حتي در شکل گيري و دوام و بقاي آن دارد.اين تزئينات م ي تواند شامل کوچکترين اجزاء معماري با کاربرد انواع مصالح در ساده ترين صورت ممکن تا کلي ترين و عمده ترين بخش هاي معماري مانند گنبدها،شبستان ها و ...با انواع و اقسام مصالح در پيچيده ترين شکل هاي مختلف هندسي و انتزاعي با روش هاي گوناگون باشد .اما دليل و علت است فاده از اين تزئينات چيست ؟.براي پاسخ به اين سؤال ابتدا مفهوم تزئين را در بينش اسلامي مطرح مي کنيم چون عده اي معتقدند که معماري اسلامي يک معماري تزئيني و فاقد ارزش هاي معماري مي باشد و تزئيني بودن را به عنوان يک نقص معرفي مي کنند و آن را آرايه اي فريبنده مي انگارند.اما در بينش هنر اسلامي چنين چيزي مطرح نيست و تزئين معنا و مفهومي فراتر از آراستن و پوشش ظاهري دارد که براي درک آن بايد شناختي به رمز هاي تصويري و مفاهيم ديني پيدا کنيم «تزئين در هنر اسلامي براي بيان فضاي قدسي است ،اطلاق تزئيني بودن به هنر اسلامي از س وي شرق شناسان به دليل عدم درک رمز هاي تصويري است و به غلط تزئين را به معناي آرايه فريبده مطرح کرده اند»در واقع هنرمند اسلامي با تأسي به مباني ديني و اعتقادي تلاش نموده با کمک اين تزئينات فضاي آرامبخش ،روحاني و معنوي ايجاد کند و« زينت که به عنوان يکي از پايه هاي تصويري هنر اسلامي ارزيابي شده است .وسيله يا بياني تصويري است براي شرافت بخشيدن به « ماده »سطح ،رنگ ،خط ،حجم ،و..تا به افق هاي برتر اعتلا ياب ن د و رنگ و هويت معنايي و نهايتاً شخصيت فوق طبيعي بيابند و معنوي و الوهي شود » .
هنر سنتي اسلامي - ايراني نه فقط به معما ري و تزئينات وابسته به آن توجه داشته است ،بلکه به تزئين تمام متعلقاتي که در يک بنا وجود دارد نيز تاکيدکرده است .اگر داخل يک خانه قديمي مانند خانه امام جمعه در تهران يا حسينه ي قزوين بشويد،ملاحظه خواهيدکرد که درو پنجره وکف اطاق و سقف آنهاو عموم انچه که در اين اطاق ها مورد مصرف ساکنان بوده هرکدام به نحوي تزئين شده اند .بنابراين ميتوانيم بگوييم هنرهاي تزئيني در دوره هاي قديم ايران بسيار مورد پسند مردم بوده است .در واقع انسان با قرارگرفتن در آن فضاها براحتي در مي يابد که آنان از چه آرامشي برخوردار بوده اند، چيزي که امروزه در ميان آپارتمان ها و خانه هاي کوچک با فضايي بسته و خفه و آلودگي هاي بصري،کمتر يافت مي شوددر واقع وجود معنويت در تمام جنبه هاي زندگي انسان سنتي،او را آنقدر توانمند ساخته که بتواند چنين وحدتي را در عين کثرت ايجاد نمايد، و بديهي است که انسان مدرن در دنياي صنعتي و دور از معنويات امروز کمتر مي تواند به آن نائل شود .تزيينات به لحاظ معيارهاي روانشناسي اهميت بسياري دارد و در واقع ميزان امنيت ، صميميت ، شور و هيجان و آرامش موجود در يک فضا را مي توان با راهکارهاي مناسب در اين عرصه تشديد يا تضعيف کرد.
کاربرد هندسه در تزئينات وابسته به معماري:معمولاً خاستگاه تزئينات هندسي را در معماري اسلامي شمال و شمال غرب ايران و توران (آسياي مرکزي)در قرن چهارم ه .ق مي دانند و ميگويند از آنجا به غرب رفته است [١]
محققاني چون ارنست دايزو اکتاي اسلاناپا و سلجوق ملايم ، انتشار نقوش هندسي را به ترکان صحرانشين نسبت مي دهند[١]اپهام پوپ برخلاف نظر ايشان اسلوب هندسي عصرسلجوقي و يا همان گره چيني را،ابداعي ايراني مي داند تا ترکي[١] برنارد اوکين ، تزيينات وابسته به معماري را چهاردسته کرده است که يکي از آنها تزيينات هندسي است [٢] البته نه تنها در تزيينات هندسي،که در ساير تزيينات نيز،جايگاه هندسه کاملاً آشکار است .
در هنرهاي تزييني هم کاربرد هندسه آشکار است ،چنانچه گره چيني را نيز هنر تقسيم بندي هندسي فضا مي دانند[٣]رسم کاربندي نيز نيازمند تقسيم بندي هاي هندسي است [٤]نه تنها در معماري،که در هنرهاي وابس ته به معماري،مانندگچبري،آينه کاري و غيره ،هنرمندان بابهره گيري از دانش هندسه آثار ارزنده اي را پديد آورده اند [٥]

طرح هاي گره چيني نيز از اشکال هندسي مانند مثلث ،لوزي و غيره استفاده ميکنند که در همگي آن ها،قطعات سنگ ، آجر،کاشي يا آينه را به صورتهاي هندسي مي برند يا مي تراشند[٥]در نيارش (استراکچر) بنا نيز اندازه ها با بهره گيري ازتجاربي بدست آمده که طي سده ها از همياري هندسه وتناسبات ممکن شده است [٦]
انواع تزئينات معماري اسلامي ايران
آجرکاري -گچبري –کاشيکاري - حجاري- منبت کاري- آينه کاري- ونقاشي طرحهاي گياهي و هندس ي- خطاطي
آجرکاري:خشت و آجر در معماري ايران نه به عنوان ذره اي در مقابل کلان معماري نمود دارد . بلکه همچون نت در موسيقي سمفونيک يا هم چون کلمه است در شعر،در معماري آجر همواره به دليل مقدس بودن در نزد زرتشت يان يزد مورد استفاده قرار گرفته چرا که زرتشتيان آجر را ترکيبي از چهار عنصر مقدس (آب ،باد،خاک و آتش ) مي دانستند و در تزئينات آجري خود نيز اغلب از عدد چهار در طراحي نقوش چليپا بهره مي گرفتند .
انواع آجر کاري ( چيدمان آجر)
١-رگ چيني ٢-گل انداز ٣-گره سازي٤-آجر کاري رنگي يا گره سازي٥-پتکين ٦-خوون چيني٧-مهري چيني تزئينات را مي توان بر اساس کاربرد آنها به تزئينات کالبدي و تزئينات الحاقي تقسيم کرد .
١ـتزئينات کالبدي:اين نوع تزئينات همراه با اندام و کالبد بنا جان ميگيرد .ستونهاي سنگي با تزئينات مقرنس کاري و کاربندي از جمله تزئينات وابسته اي هستند که در حقيقت بخشي از معماري ها با آن شکل گرفته است .
الف : ستون هاي سنگي :کاربرد ستون هاي سنگي به عنوان يکي از عناصر مهم معماري مطرح است که گاه جنبه تزئيني نيز پيدا ميکند .ستون هاي زيادي را مي توان يافت که مقطع عرضي آن به صورت پنج ضلعي،شش ضلعي ويا هشت ضلعي است .عموم اين ستونها س اده و فاقد تزئينات مي باشند .گاهي ظريف ترين خطوط مورب و يا شيارهاي مارپيچي بر تمامي بدنه ستون سنگي مي نشست .گاهي سر ستونها و پايه ستونها به صورت قرينه بوده و شبيه به گل نيلوفر باز شده مي باشد.مانند حمام باغ شاهزاده ماهان .
ب : کاربندي :کاربندي و رسمي بندي يکي از مهم ترين عناصر تزئيني در معماري بوده که جهت ايجاد تناسبات فضاها ،کاربرد فراوان داشته است . کاربندي ، لوزي هايي هستندکه از تقاطع طاق هاي مورب به دست مي آيند .
اضلاع زيرين اين لوزي ها بزرگ و باريک بوده و هر چه به مرکز گنبد نزديک مي شوند .از ابعاد اين دو ضل ع کاسته مي شود و سطح مطبوع ، متناسب و زيبايي را جهت ساخت گنبد به وجود مي آورد .
٢-تزئينات الحاقي:اين نوع تزئينات پس از اتمام ساختمان به بنا افزوده شده است . اهم اين تزئينات عبارتند از :
تزئنيات کاشي کاري : کاشي يکي از مهم ترين مصالح تزئيني بوده که در معمار ي مساجد وحمام ها و در سردرها کاربرد داشته شاخص ترين عنصر تزئيني در معماري اسلامي ايران کاشي است .نقش اين عنصر تزئيني ازدو جنبه حائز اهميت است : الف ـ استحکام ؛ ب ـ زيبايي آراء و اقوال گوناگوني راجع به دليل استفاده از کاشي مطرح شده است .اما بيشتر نظر ها،معطو ف به مسئله زيبايي شناختي تزئينات مي باشد و مسئله استحکام در درجه دوم اهميت قرار مي گيرد. فضاي مثبت و منفي: در تزئينات کاشي اسلامي هم فضاي مثبت و هم فضاي منفي با اه ميت است . منظور از فضاي منفي فضايي بيهوده و عبث نمي باشد بلکه اين دو فضا به مثابه روح و جسم م کمل هم و حياتشان نيز لازم و ملزوم يک ديگر است . بنابراين از اين حيث هر کدام از اين فضاها رعايت نشود طرح به کمال خود دست نيافته است .
انواع نقوش به کار رفته در کاشي ها:نقوش حيواني : از نقوش حيواني که در تزئينات کاشي کاري به کار رفته مي توان به نقش شير،گاو،اژدها و پرندگاني چون کبوتر،قرقاول اشاره کرد که از مهم ترين نقوش تزئيني به شمار مي آيند.تصوير شيردر سر درحمام هاي دارالخلافه ناصري ترسيم شده ودر حمام وکيل کرمان نيز ديده مي شود.
نقوش انساني : نقوش انساني از دوره ي صوفيه بر روي کاشي ها مرسوم شد و تصاوير جوانان و نوجواناني که تازه موي بر صورت آنها روييده و همچنين زنان ساقي و خنياگر ، مهم ترين نقوش تصويري حمام ها را تشکيل مي داد هر چند ترسيم اين نوع تصاوير در دوره ي زنديه و قاجاريه نيز ادامه يافت و در حمام هايي چون حمام شاد علي در اصفهان نيز به کار رفت ،ليکن در دوره ي قاجاريه تصاوير ونقوش حماسي ويا نظامي وبيشتربرديوارها نقش بست
نقوش گياهي :از مهم ترين ويژگيهاي،استفاده ي فراوان نقوش طبيعي به خصوص گياهي است .ايرانيان از زمان هاي بسيار دور به گياهان و گل و درختان و همچنين طرح هاي اسليمي شکل ويژه اي داده و با استفاد ه از مصالح مطلوب آنها را به کار برده اند.بنابراين گل و بوته در تزئينات کاشيکاري از مهم ترين نقوش مطرح شده مي باشند .
رنگ :توجه به عنصر رنگ به خصوص در تزئينات کاشي کاري معماري اسلامي به خوبي مشهود است . رنگ ها در معماري اسلامي صورتي نمادين به خود گرفته اند،هر رنگ تداعي کننده حالتي خاص مي باشد که ارتباط با روان اجتماعي انسان ها پيدا مي کند .به عنوان مثال رنگ فيروزه اي و لاجوردي در هنر اسلامي ما نمادي از آسمان لايتناهي همراه با آرامش باطني است .
نقاشي:از ديگر عناصر مهم تزئيني نقاشي است و موضوع اصلي آن را همچون کاشي کاري و آهک بري ، نقوش گياهي ، حيواني و انساني را تشکيل ميدهد.استفاده از نقشهاي تزئيني در آثار هنري معاصرکشورهاي جهان اسلام بخصوص در هنرنقاشي حوزه وسيعي را به خود اختصاص داده است .در اکثر بانکها، فرودگاه ها ، گالريها و نگارخانه ها ، ازبمبئي و کراچي ت ا بيروت و قاهره