بخشی از مقاله
چکیده
معماری داخلی ایران از قدیمی ترین دوران تا کنون همواره با تزئین همراه بوده است و تنها در زمانی کوتاه پس از ورود اسلام بهایران بنا ها ساده و بدون تزئین می باشند . از سده های دوم و سوم هجری تزئینات گچ بری و آجری به تدریج رایج می شود که درعصر سلاجقه این شیوه به اوج خود می رسد . در این میان بناهای تاریخی از جمله کهن ترین و جامع ترین دایره المعارف نقشمایه ها می باشند . مساجد ، بقعه ها ، آرامگاه ها و کلیساها در ایران را می توان جولانگاهایی دانست در جهت خودنمایی هر چه بیشترهنرمند ایرانی در مصور نمودن مفاهیم والا.
به کار گیری آرایه های گیاهی ، هندسی و حیوانی در معماری اسلامی بهترین برهان بر ایمان هنرمند مسلمان است . هنرمند مسلمان با استفاده از انواع آرایه های هندسی و گیاهی در بناهای اسلامی به نوعی این آرایه ها را وسیله ای در جهت بیان عقاید دینی و مذهبی خود قرار داده است.درگیری این آرایه ها با ایمان و عقاید مذهبی نوعی جاودانگی اصالت و خلوص را رد آنها بازتاب می دهد. با دریافت مفاهیم نمادین نقش و نگاره ها در معماری تزئینی اسلامی و ریشه یابی آنها می توان به شناخت ذهن و اندیشه معماران و در نتیجه به فرهنگ و جهان بینی و تلالو آرمان ها در آن جامعه دست یافت. در این مقاله با موضوع بیان نمادین در تزئینات معماری ایرانی-اسلامی اهداف زیر دنبال می شود. بررسی و شناخت انواع تزئنیات در معماری اسلامی-ایرانی نماد شناسی آرایه های
معماری اسلامی-ایرانی
سؤالاتی که در این مقاله به آنها پاسخ داده می شود عبارتند از: از چه دوره ای تزئینات در معماری داخلی وارد شد؟
انواع تزئینات درمعماری اسلامی-ایرانی کدامند ؟
تزئینات معماری اسلامی از لحاظ نماد شناسی دارای چه ویژگی هایی می باشند ؟ کاربرد تزیینات بیشتر در کجا و به چه منظور بوده است؟
روش گرد اوری مطالب به صورت میدانی و کتابخانه ای بوده و مقاله از نوع تحلیلی مقایسه ای توصیفی و تاریخی می باشد.
واژگان کلیدی : معماری اسلامی ، تزئینات معماری اسلامی ، نماد گرایی تزئینات اسلامی
ٌ-مقدمه
هر فضای داخلی اعم از محل کار، تفریح یا سکونت، قابلیت زیبا شدن را دارد و تنها باید از اصول و عوامل سازمان بندی صحیح بعلاوه کمی ذوق و سلیقه استفاده کرد تا شرایط مناسب و دلخواه پدید آیدنقوشِ. تزیینی آثار دستی و سنتی و معماری هر قومی بیانگر علایق، هویت، باور و سنتهای فرهنگی و آئینی آنان است و توسط این آثار می توان به خصایص مردم آن منطقه پی برد . نقوش ترسیم شده بر آثار هنرهای مردم گواهی روشن بر رابطه نزدیک مردم منطقه به محصولات طبیعی، گیاهی و جانوری دارد در بررسی های به عمل آمده به این نتیجه رسیدیم که همه آثار دستی و سنتی جنبه کاربردی و آیینی و در عین حال تزیینی داشته و در باور مردم تاثیرگذار بوده است . زیبایی همواره به عنوان یکی از مهمترین ابعاد هنر و معماری در طول تاریخ مطرح بوده و تزیین حقیقی نیز به عنوان یکی از روشهای خلق زیبایی در معماری مورد استفاده قرار میگرفته است.
علی رغم امکان دستیابی به نظریات مکتوب انسانها در رابطه با زیبایی و تزیین،در مورد فلسفه و معیار منشأ زیبایی،نظرات متفاوتی ابراز شده است در این مقاله سعی شده تا دیدگاهی را که به واسطه میتوان از آثار موجود،هنر و معماری اسلامی-ایرانی را بازیافت،ارائه نمود؛ همچنین دلایل کاربرد وسیع این پدیده را در معماری ایران مورد تحلیل قرار داد.این مقاله بر اساس روش تاریخی و تحلیل محتوای آثار انجام گرفته و به نظریات زیر دست یافته است.بر خلاف بیتوجهی معماران ایرانی دورهء مدرن به نقوش تزیینی معماری ایرانی نقوش الهام بخش هنرمندان اروپایی بوده است؛در هنر و معماری اسلامی ایران نظیر معماری ایرانی،به صورت ابزاری برای تکثر - تنوع - در معماری امروز ایران معادل نابودی ارزشهای نهفته در معماری ایران به بهایی اندک است. ازآنجا که بررسی سیر تحول نقوش تزئینی و خصوصیات گرافیکی آنها می تواند پرده از راز سر به مهر فرهنگ و هنر مردمان فرزانه این سرزمین و خالقان این آثار نفیس بردارد و رهگشای هنرمندان و دیگر علاقه مندان به تمدن باستان قرار گیرد . لزوم تهیه منابع تحقیقی و تصویری در این زمینه بشدت احساس می گردد .
ٍ؛متن
ارتباط با دیگر ان ،یکی از ابزارهای توسعه قدرت رفع نیاز روحی بوده است که به اشکال گوناگون جلوه گر شده است و در این میان ، ابتدائی ترین آن ، ارتباط تصویری بوده است که آثار آن بر سنگواره ها ، یادآور نحوه ارتباط او در دوره غار نشینی است اقوام مختلف با توجه به فرهنگ و بینش خو د، برای ساخت و تزیین برخی بناها اهمیت بیشتری قایل هستندمثلاً. مسلمانان همواره در ساخت و تزیین مساجد، زیارتگاهها و اماکن مذهبی با هنرمندی و ظرافت خاصی عمل کرده اند، به گونه ای که مشابه آن در دیگر بناها کمتر یافت میشود. تنوع این بناها نیز بسیار چشمگیر است که در هر نقطه و مکانی به شیوه ای خاص بوده است.
هر فرهنگ دارای معماری مختص به خود است دور افتاده ترین قبایل نیز شیوه مجتمع سازی کلبه ها،چادرها و تزیینات مربوط به خود را دارند.در دوران تاریخی،به ویژه عهده باستان گرایش به تزیین منازل ، ظروف و دیگر ابزار زندگی بیش از پیش اهمیت می یابد از این رو نقش های تزئینی جلوه بیشتری یافته و کاربری آنها نیز فزونی می یابد.این نقوش تزئینی در اداور مختلف دارای مفاهیم ویژه ای بوده وبه منظوری خاص به کار رفته اند.از انجا که در دروان تاریخی،تزئینات در زندگی اهمیت ویژه ای داشته است.اغلب این آثار آراسته به نقوش تزئینی می باشند . در این میان اسلام از نخستین ادیان آسمانی است که نظر انسان را به گستره زیبایی و زینت در آفریده ها جلب می کندو به او مینمایاند که بعد انسانی و روحانی فطرت خویش را ارج نهاده تا به فراسوی زندگی حیوانی رهنمون شود
درواقع زیبایی وزینت،تعبیرهمین مفهوم و عصاره هنرهای زیبا به شمار میرود .در هنرهای تزئینی اسلام،رعایت اصل پرهیز از بیهودگی وجود دارد،یعنی اینکه در هنر اسلامی به جنبه تزئینی توجه شده و در نهایت به حس جمال طلبی و زیبایی خواهی انسان،پاسخ مثبت داده می شود .بحث معماری اسلامی بدون پر داختن به تزئینات آن ناقص می باشد زیرا تزئینات جزو لاینفک معماری اسلامی است و بخش عمده ای از معماری اسلامی به تزئینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری اسلامی و حتی در شکل گیری و دوام و بقای آن دارد .این تزئینات می تواند شامل کوچکترین اجزاء معماری با کاربرد انواع مصالح در ساده ترین صورت
ممکن تا کلی ترین و عمده ترین بخش های معماری مانند گنبدها،شبستان ها و ...با انواع و اقسام مصالح در پیچیده ترین شکل های مختلف هندسی و انتزاعی با روش های گوناگون باشد .اما دلیل و علت استفاده از این تزئینات چیست؟.برای پاسخ به این سؤال ابتدا مفهوم تزئین را در بینش اسلامی مطرح می کنیم چون عده ای معتقدند که معماری اسلامی یک معماری تزئینی و فاقد ارزش های معماری می باشد و تزئینی بودن را به عنوان یک نقص معرفی می کنند و آن را آرایه ای فریبنده می انگارند.اما در بینش هنر اسلامی چنین چیزی مطرح نیست و تزئین معنا و مفهومی فراتر از آراستن و پوشش ظاهری دارد که برای درک آن باید شناختی به رمز های تصویری و مفاهیم دینی پیدا کنیم»تزئین در هنر اسلامی برای بیان فضای قدسی است،اطلاق تزئینی بودن به هنر اسلامی از سوی شرق شناسان به دلیل عدم درک رمز های تصویری است و به غلط تزئین را به معنای آرایه فریبده مطرح کرده اند «در واقع هنرمند اسلامی با تأسی به مبانی دینی و اعتقادی تلاش نموده با کمک این تزئینات فضای آرامبخش،روحانی و معنوی ایجاد کند و » زینت که به عنوان یکی از پایه های تصویری هنر اسلامی ارزیابی شده است.وسیله یا بیانی تصویری است برای شرافت بخشیدن به » ماده «سطح،رنگ،خط،حجم،و..تا به افق های برتر اعتلا یابدنو رنگ و هویت معنایی و نهایتاً شخصیت فوق طبیعی بیابند و معنوی و الوهی شود . «
هنر سنتی اسلامی- ایرانی نه فقط به معما ری و تزئینات وابسته به آن توجه داشته است،بلکه به تزئین تمام متعلقاتی که در یک بنا وجود دارد نیز تاکیدکرده است .اگر داخل یک خانه قدیمی مانند خانه امام جمعه در تهران یا حسینه ی قزوین بشوید،ملاحظه خواهیدکرد که درو پنجره وکف اطاق و سقف آنهاو عموم انچه که در این اطاق ها مورد مصرف ساکنان بوده هرکدام به نحوی تزئین شده اند .بنابراین میتوانیم بگوییم هنرهای تزئینی در دوره های قدیم ایران بسیار مورد پسند مردم بوده است .در واقع انسان با قرارگرفتن در آن فضاها براحتی در می یابد که آنان از چه آرامشی برخوردار بوده اند، چیزی که امروزه در میان آپارتمان ها و خانه های کوچک با فضایی بسته و خفه و آلودگی های بصری،کمتر یافت می شوددر واقع وجود معنویت در تمام جنبه های زندگی انسان سنتی،او را آنقدر توانمند ساخته که بتواند چنین وحدتی را در عین کثرت ایجاد نماید، و بدیهی است که انسان مدرن در دنیای صنعتی و دور از معنویات امروز کمتر می تواند به آن نائل شود .تزیینات به لحاظ معیارهای روانشناسی اهمیت بسیاری دارد و در واقع میزان امنیت، صمیمیت، شور و هیجان و آرامش موجود در یک فضا را می توان با راهکارهای مناسب در این عرصه تشدید یا تضعیف کرد.
کاربرد هندسه در تزئینات وابسته به معماریمعمولاً: خاستگاه تزئینات هندسی را در معماری اسلامی شمال و شمال غرب ایران و توران - آسیای مرکزی - در قرن چهارم ه.ق می دانند و میگویند از آنجا به غرب رفته است]ٌ[ محققانی چون ارنست دایزو اکتای اسلاناپا و سلجوق ملایم، انتشار نقوش هندسی را به ترکان صحرانشین نسبت می دهند]ٌ[اپهام پوپ برخلاف نظر ایشان اسلوب هندسی عصرسلجوقی و یا همان گره چینی را،ابداعی ایرانی می داند تا ترکی]ٌ[ برنارد اوکین، تزیینات وابسته به معماری را چهاردسته کرده است که یکی از آنها تزیینات هندسی است]ٍ[ البته نه تنها در تزیینات هندسی،که در سایر تزیینات نیز،جایگاه هندسهکاملاً آشکار است. در هنرهای تزیینی هم کاربرد هندسه آشکار است،چنانچه گره چینی را نیز هنر تقسیم بندی هندسی فضا می دانند]َ[رسم کاربندی نیز نیازمند تقسیم بندی های هندسی است]ُ[نه تنها در معماری،که در هنرهای وابسته به معماری،مانندگچبری،آینه کاری و غیره،هنرمندان بابهره گیری از دانش هندسه آثار ارزنده ای را پدید آورده اند ]ِ[
