مقاله تجلی نقوش جانوری در فرش ترکمن

بخشی از مقاله

تجلی نقوش جانوری در فرش ترکمن

چکیده:
افت فرش در میان اقوام ترکمن از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و با زندگی آنان عجین شده است. بافندگان فرش این منطقه که عمدتاً زنان می باشند، از نقوش و موتیف های متنوع و زیبایی استفاده می کنند. بن مایه اصلی این نقوش همان تصویر طبیعت ابتدایی است که به طور ناخودآگاه و غریزی زنان بافنده ترکمن را مجذوب خود ساخته و همچنین در ارتباط مستقیم با نیازهای ضروری و زندگی روزمره آنها می باشد. با بررسی نگاره های موجود در فرشهای ترکمن متوجه می شویم که نقوش حیوانی بیش از سایر نمادها خود را جلوه گر می سازند. این نقوش که در قالب اشکال هندسی، انتزاعی و تا حدی ابتدایی می باشند، بصورتی کاملاً نمادین در جهت ارضای نیازهای عاطفی، تمثیلی از آئین ها و باورهای مذهبی، نمود احساسات زنان بافنده و همچنین تقدیس و ارج نهادن به نقش مهم جانوران در نزد ترکمن ها است. قابل ذکر است که به جهت کراهت دین اسلام از به کارگیری تصویر جانوران ، زنان هنرمند ترکمن از تصویر جای پای جانور در فالب گل ترکمن ، که شهرت بسیار دارند، استفاده نموده است. با وجود اینکه در پژوهش های گوناگون به قالی های ترکمن و نقوش انها به صورت کلی پرداخته شده ایست ولیکن با توجه به جایگاه ویژه نقوش جانوری در این خصوص تلاشی صورت نگرفته است. لذا در این جستار پس از معرفی ایل ترکمن و ویژگی های آنان و به جهت تعدد نقش مایه های جانوری ، چند نمونه شاخص و مهم از این نگاره ها مورد بررسی ، تحلیل و نمادشناسی قرار گرفته است و سپس به طبقه بندی کلیه نقوش جانوری و معانی نمادین آنها پرداخته شده است. شیوه پژوهش در این نوشتار، ساختاری می باشد و اطلاعات از طریق مطالعه تاریخی و اسنادی جمع آوری شده اند. بخشی از یافته های بدست آمده نیز به روش میدانی انجام گرفته که از تلفیق مدارک و شواهدی که از این دو زمینه به دست می آید می توان تجلی نمادین نقوش جانوری را در فرش های ترکمن مشاهده نمود.
واژههای کلیدی : ایل ترکمن، نقوش جانوری، نماد، فرش

۱ - مقدمه
بدون تردید قالی های ترکمن، مخلوق ذهن پویای زنان قالی باف این منطقه است که طبیعت و محیط زندگی خود را به ساده ترین وجهی در طرح این قالیها منعکس می کنند. قالی های ترکمن از حیث نقش و طرح از پیشینه تاریخی طولانی برخوردار بوده و بدیهی است که این قدمت تاریخی ، به کارگیری نقوش کهن و متنوعی را در پی خواهد داشت. زنان ترکمن علیرغم فراز و فرودهای تاریخی در نقوش و همچنین تغییرات عمده در ساختار قومی و اجتماعی ، همچنان اعتبار و اصالت نقوش را حفظ کرده و در کندوکاوی که در مسیر بیان حسی درونی خود صورت می دهند، به خلق آثار خلاق ، زیبا و جالبی می زنند که در نوع خود بی نظیر می باشند. علاوه بر اینکه این بافندگان از ذهن و تجسم خود در نقوش قالی ها بهره می جویند ناخودآگاه و بصورتی کاملاً غریزی از موتیفها و عناصری استفاده می کنند که ریشه در فرهنگ، سنت و باورهای آنان دارد که گروهی از این نقوشی را می توان در قالب نقوش جانوری یافت. بکارگیری نقوش جانوری مختص ایل و طایفه خاصی در ترکمن ها نبوده و تمامی ۵ طایفه اصلی و همچنین طوایف فرعی ترکمن ها که ذکر آنها خواهد رفت، نیز این نقوشی را در قالی های خود جای می دهند. باتوجه به نقش و جایگاه ویژه و خاص جانوران در زندگی و فرهنگ ترکمن ها، دور از ذهن نیست که نقش جانوران در قالیهای ترکمن یافت شود. به دنبال گسترش دین اسلام و پذیرش آن توسط مردمان ترکمن و در پی آن منع نمایش تصویر جانوران ، بافندگان ترکمن ، نقوش جانوری را بصورتی کاملاً هندسی و انتزاعی و عمدتاً به صورت جای پای آنان استفاده می نمایند. این نقوش حیوانی متداول
در قالی های ترکمن در اشکال کلی خود غالباً بصورت هندسی و در ترکیب اشکال چندضلعی محصور و یا بدون خطوط محدود کننده، صرفاً با قرار گرفتن انواع گلها و نگاره هایی است که شکل کلی یک قاب را تداعی می کنند. (اشکال ۱ و ۲) این نمادهای جانوری نشانگر باورها، اعنقادات ، تعصبات و علایق ، دلبستگی های خانوادگی و قومی آنان است. نگاره ها گاه حکایتگر تقدیر، تحسین و روابط سازنده اجتماعی است و گاه بیانگر ترغیب و تشویق و غیرتمندی و بعضاً برای دفع شر و شیطان و اهریمن استالیاوری، ۱۳۸۴، ۱۴۸]

با وجود اهمیت نقوش جانوری در به تصویر کشیدن و تجسم بخشی به دیدگاه ها و عواطف درونی زنان قالی باف ترکمن، ضروری است که نمادشناسی گسترده و جامعی در زمینه این نقوش صورت پذیرد. الیته در زمینه فرش ترکمن به صورت کلی تحقیقات و پژوهش های متعددی صورت پذیرفته که میتوان از اساتید و صاحبنظرانی نظیر استاد نیازمحمد محمد نیازی، آقای علی حصوری و ذبیح اللّه بداغی نام برد ولیکن بصورت خاص بر روی نقوش جانوری و مبحث نمادشناسی آنها مطالعاتی انجام نشده است. نکته مهم اینکه انواع نقوش جانوری در فرشهای ترکمن متعدد است و یقیناً پرداختن به تمامی آنها در یک پژوهش امکان پذیر نیست. لذا این مقاله ، به طور مشخص به بیان نمادین تعدادی از شاخص ترین و کاربردی ترین نقوش جانوری در میان زنان بافنده ترکمن میپردازد و شیوه بیان این زنان را از طریق بافت فرش و بکارگیری نمادهای سنتی و یا نقوشی موجود در طبیعت مورد مطالعه قرار می دهد. شیوه پژوهش بصورت کتابحانه ای و میدانی بوده و پس از معرفی ایل ترکمن ، اختصاراً با تاریخچه آن و ویژگی های بافت قالی و سپس به بررسی نمادهای جانوری و طبقه بندی آن در میان این بافتهها پرداخته خواهد شد.
۲- معرفی ایل ترکمن ترکمن صحرا جلگه وسیعی است که بین ۵۶/۳۰ - ۴۵/۱۵ درجه طول شرقی و ۳۸-۳۶ درجه عرض شمالی واقع است، وسعت این جلگه به ۱۶۳۷۵ کیلومتر مربع می رسد. ارتفاع این دشت در سواحل دریای خزر پائینتر از سطح دریای آزاد است ولی هر قدر به سمت خاور پیش می رویم مرتفع تر می گردد تا آنجا که در منطقه گنبد کاووس ارتفاع به ۳۸ متر می رسد، حد شمالی این جلگه بزرگ، روداترک و مرز کشور ترکمنستان است و حد جنوبی آن خاکریزی به نام شاه مرز که مرز مشترک روستاهای فارسی نشین و ترکمن می باشد. این دشت از عقب نشینی دریاهایی که در دوران پیشین این ناحیه را پوشانده بودند به وجود آمده است که دریای خزر از بقایای آنهاست. ترکمن های ایران در این دشت پهناور بصورت خانوارهای شهری و روستایی در کنارهم به سر می برند و شهرهای گنبد، کلاله، مراوه تپه، آشلی برون آق قلا، بندر ترکمن، گمیشان و کش دفه و روستاهای تا بعد محل اسکان آنها می باشد اگرگانی ، ۱۳۵۸، ۳-۱ ] شناخت تاریخ ترکمن ها کار آسانی نیست. مهمترین منبع مکتوب بدست آمده" شجره تراکمه" اثر ابوالقاضی بهادرخان خیوه است که در میانه سده ۱۱ هجری قمری به رشته تحریر درآمده است. اشارات موجود در این کتاب و بخشی از متابع شفاهی ما را به این نتیجه رهتمون می شود که ترکمن ها از ۶۰۰۰ سال پیش در منتهی الیه شمالی سواحل دریاچه آشیق گل زندگی می کردند. در برخی گزارشاتی که درقرن ۶ میلادی به دست آمده، ترکمن ها در کنار مسیر دریای رود جیحون اقامت داشتند و در سده ۴ هجری قمری به کنارههای جنوب آمودریای رود جیحون و منطقه مرو مهاجرت کردند بوگولیو بوف، ۱۳۵۷، ۴]
در خصوص معنای واژه ترکمن در کتاب فوق چنین آمده است: " کلمه ترکمن از واژه فارسی ترک مانند سرچشمه می گیرد، یعنی کسی که شبیه ترک است " ولی میخایلوف می گوید: "ترکمن ها در جواب سوال فارسی زبانان که می پرسیدند: "کی هستی؟ می گفتند: ترک من، یعنی من ترک هستم". پروفسور و سلووسکی معتقد است که نام ترکمن ها در اروپا معمول است از کلمه "تر کومن" مشتق می شود که نویسندگان اعراب آنها را "غز" می نامیدند. ترکمنها به ۵ قبیله اصلی و چند طایفه فرعی تقسیم می شوند. طوایف اصلی عبارتند از : سالورها، ساریک ها ، تکه ها، یموت ها، و ارساری ها تیره های فرعی عبارتنداز : گولکنها، ایغدیرها، عبدال ها ، او غورج علی ها و آل علی ها براساسر گفته محمود کاشغری و خواجه رشیدالدین فضل الله به ترتیب در قزن های پنجم و هفتم هجری قمری (یازدهم و سیزدهم میلادی)، قبیله نسالور ، اشرافی ترین و شاخص ترین قبیله ترکمنان بوده است که این امر نتیجه قرنها برتری اقتصادی به وجود آمده است طوری که مُشکووا یکی از صاحب نظران روسی در نیمه اول این قرن می گوید: " حسالورها امروزه پدر قالی ترکمن شمرده می شوند" ایل بزرگ دیگر پس از سالور، طایفه مسار یک هاست که در نسب نامه ابوالفازی ، سالور بیرونی خوانده شده و در سال ۱۲۲۱ هجری ( ۱۸۵۲ میلادی) از ایل تکه شکست خورد ، ایلی تکه نیز در اواخر قرن ۱۲ هجری ( نوزدهم میلادی) یکی از قوی ترین قبیله های ترکمن بوده است که از قبیله سالور منشعب شده است. ایل بسیار بزرگ یموت که به روایت ابوالغازی از نسل سالور است در قرن سیزدهم میلادی در نواحی وسیع شمال خراسان و نیز در خیوه می زیست. ایل ارساری براساس گفته ابوالغازی ، نسبی افسانه ای دارد و به نظر می رسد در قرن یازدهم هجری(هفدهم میلادی) در بخارا ساکن بودند. بنیاد اقتصادی زندگی اغلب ترکمن ها، مثل همه عایر دامداری است. با این وجود ، اوضاع جفرافیایی و سیاسی امکانات بهتری مثلی کشاورزی را فراهم می آورد
در طول تاریخ ترکمنها کمتر به دولتها متکی بوده اند؛ اگر چه گاه در تشکیل حکومتها و یا به قدرت رسیدن آنها تاثیر داشته اند. راه دیگر درآمد آنان شرکت در کار حمل و نقل و حفظ امنیت در طول راههای کاروانی و گاه بین المللی بود که از غرب چین تاغرب آناتولی ادامه داشت. آنها تنها دوبار در طول تاریخ حکومت تشکیل داده اند، دو سلسله آق قویونلو و قره قویونلو از ایشان است اما مثلاً سلسله آق قویونلو که تبریز، یکی از شهرهای ثروتمند، آباد و مترقی ایران را بر مسیر جاده ابریشم، پایتخت خود ساخته بود. آن شهر را به یکی از مراکز مهم فرهنگی ایران تبدیل کرد. آثار باقیمانده از این دوره به ویژه از دوره یعقوب آق قویونلو
( مثل مسجد کیوک تبریز) رشد معماری را در این دوره نشان می دهد. در طول قرن ها ، تغییرات عمده ای چه از نظر نساختار قومی و اجتماعی و چه از نظر حیطه نفوذ جغرافیایی در میان ترکمنها صورت گرفته است که عمده ترین علت آن احتیاجع به آب و علفزار بوده است. این تغییرات باعث رقابت ، جنگ و تحولات شدید می شد.

۳- ویژگی های فرش ترکمن
فرش در فرهنگ ترکمن، ریشه در تار و پود هستی و زندگی ترکمن دارد. شهرت فرانشهای ترکمنی در زمان مارکوپولو یعنی قرن
هجری قمری دامنه ای گسترده داشت . مارکوپولو نه فقط از اوصاف اسب و قاطرهای ترکمنی سخن می راند بلکه از فرشر های بسیار ظریف و زیبای آنها نیز تمجید فراوان می کند. با مطالعه منطقه ماورای خزر و مطالعه فرشهای ترکمن باید به این نکته توجه داشت که از آنها می توان به عنوان مدارک و شواهد تاریخی استفاده کرد. هر یک از این طرح ها به تمام ایل تعلق دارد و بازتاب دلیقه و نیاز به زیبایی شناختی عمومی است نه فردی. در کتاب " لسینگ " به تابلوی متعلق به قرن ۱۵ میلادی اشاره می شود که در موزه اینسبورگ اتریش نگهداری می شود و در آن نقش یک فرش ترکمن به چشم می خورد. حاشیه این فرش ها که نمایانگر یک رشته نقوش لوزی است و با یک خط مضرس متناوبا به یکدیگر مرتبط می شود تردیدی باقی نمی گذارد که نقاشی یک فرش
ترکمن را ترسیم کرده است.

در مورد قدمت تاریخی فرش ترکمن آقای علی حصوری ناشر کتاب" نیاز جان و فرش ترکمن" به زمانی حدود دویست - سیصد سال اشاره می نمایند و همچنین فرشهای قدیمی ترکمن را از نظر طرح، نقش و کیفیت به مراتب مرغوب تر از فرشهای امروزی ترکمنها می دانند. فرش اوقات فراغت و کاری بیش از ۹۰٪ از خانوارهای ترکمن را پر میکند و این در حالی است که مردان ترکمن هیچگونه نقشی در بافت فرش نداشته و هنر فرش بافی صرفاً برعهده زنان چادرنشین ترکمن است. دختران ترکمنی بافندگی را از کودکی آغاز می کنند تا بدینوسیله جهیزیه خود را برای سالهای آینده زندگی فراهم کنند، زیرا تهیه و تدارک جهیزیه یکی از وظایف دختران ترکمنی به شمار میآید. از همین روست که حداکثر مهارت و زیبایی در همین جهیزیه های کوچک به کار می رود. این رسم متعارف که برحسب آن دختران ترکمن طی سالهای متمادی تحت راهنمایی مادران خود، فن بافندگی فرش و شناخت نقش های سنتی آن را فرا می گیرند باعث شده تا هنر فرشبافی از نسلی به نسل دیگر منتقل شود ابوگولیو بوف، ۴۱، ۱۳۵۷ ا". (شکل ۳)

فرش با زندگی روزمره مردمان ترکمن عجین است و در همه جا و در همه احوال با آنهاست و هر گوشه از زندگی آنها را با رنگها و نقوش زیبایی زینت بخشیده است، ترکمن ها چه زمانی که چادرنشین بودند و چه امروزه که در شهرها و روستاها سکنی گزیده اند از فرش در مراسم شادی، جشن ، ورزشی ، عبادت، عزاداری و ... استفاده می نمایند. صنایع دستی و خصوصاً فرش آنها تجلی گاه نقوش آنان بوده و بهترین اسناد جهت بررسی گذشته های تاریخی و فرهنگ و آداب و رسوم آنهاست. امروزه در تعداد آلاچیق های باقی مانده و نیز در بیشتر منازل ترکمنی ، دستگاههای فالیبافی دیده میشود. در خصوصی طرح و نقش فرش های ترکمن استاد محمد نیازی می گویدآنچه مارا به تعجب وامی دارد، ابداع و خلاقیت این فرهنگ و هنر افتخار آفرین در اندیشه ذهنی باف و هندسی آن است نمادهای قالی ترکمن چه از نظر فرم و چه از نظر تزئینات دارای تنوع فراوانی است که میتوان آنها را به دو بخش کلی تقسیم کرد:

الف - نمادهای اصلی : درزمینه فرش به کار رفته و بخش اصلی تزئینات فرش را تشکیل می دهند که نقوش حیوانی جزء این دبسته از نقوش هستند نظیر: پرندگان در حال پرواز ، بال عقاب، شاخ قوچ ، سر خوک و …
ب - نمادهای فرعی : در حاشیه فرش استفاده می شوند و صرفاً نقش مکمل برای نمادهای اصلی را دارند و در عین حال اززیبایی و جذابیت خاصی برخوردار هستند آفره مند عراقی، ۱۳۷۴، ۶۰ ]
در میان کلیه طرح ها و نقوش به کار رفته در فالی های ترکمن نقش گل " بیش از سایر نقوش به چشم می خورد به طوری که میتوان گفت که هر ایلی و طایفه ای که پیش از این ذکر آن رفت، گل مخصوصی خود را دارد نظیر ارساری گل ، یموت گل و... (اشکال ۴و۵) از قدیمی ترین نمونه های قالی ترکمن تاکنون اینها مهمترین نقشمایه های این قومشد، این گلها اساساً هشت ضلعی هستند اما گاه تغییراتی می کنند. سایر نقوش به کار رفته در فرش ترکمن ها که از لحاظ تعدد و تنوع بسیارند و نیازمند تحقیق و تفحص مستقلی است که ذکر تمامی آنها در این پژوهش نمی گنجد و بنابر ضرورت صرفاً به نقش مایه های جانوری در بخش دیگر
پرداخته خواهد شد. ماده اصلی فرشبافی ترکمن ها را همواره پشم تشکیل می دهد. بهترین جنس پشم گوسفندی که مورد استفاده قرار می گیرد به نژاد ایرانی و قبیله تکه تعلق دارد و خارچین نامیده میشود. این پشم را بارنگهای گیاهی رنگ می کنند که اخیراً بافندگان با وجود آگاهی از برتری، ثبات و نیز گران بودن اینگونه رنگ های گیاهی به استفاده از رنگ های آنیلین دست زده اند و تا حدی کیفیت رنگ ها کاهش یافته است، به گونه ای که محمد نیازی می گوید: "رنگ های شیمیایی که از چهل سال پیش به کار گرفته شد، فرش ترکمن را از ارزش انداخته است
رنگ های به کار رفته در فرش ترکمن سابقاً محدود به چند رنگ سفید، سیاه، سبز تیره ، لاکی تیره و لاکی متمایل به زرد بود ولی امروزه رنگها تنوع بیشتری یافته و رنگهایی نظیر نخودی ، سرمه ای ، قهوه ای، زیتونی ، طوسی و موشی نیز به مجموعه رنگ های