بخشی از مقاله
گذری بر روانشناسی کودک با تاکید بر جنبه های کاربردی
مقدمه
قال رسول الله (ص) : من کان له صبی فلیتصاب له
هر کی که فرزند خردسالی دارد باید با او کودکانه رفتار کند .
چون که با کودک سر و کارت فتاد
پس زیان کودکی باید گشاد
سپاس فراوان به درگاه آفریدگار دانا و توانایی که فطرت خداجویی را در وجود انسان به ودیعت نهاد و مسیر تربیت صحیح را فرا روی او گشود و خلقت را در راستای رفع احتیاجات و نیازهای انسانی بشریت سامان داد.
تعاریف :
روانشناسی : علم مطالعه رفتار و عوامل به وجود آورندۀ آن را روانشناسی گویند مانند چرت زدن که حتماً علتی دارد .
رفتار: واکنش موجود زنده به محرک ها مانند ترس از سوسک باپپز و بسته شدن مردمک ، نوشتن یک متن را رفتار گویند .
محرک : هر عاملی که بتواند بر یکی از حواس موجود زنده اثر بگذارد و او را وادار به واکنش نماید مثل : نور ، صدا ، مزه های شیمیایی ، بوها ، فشار و درد ، سرما و گرما، و...
انواع رفتار
رفتار ارادی : در انجام آن موجود زنده تصمیم می گیرد و نسبت به ان اگاهی دارد مثل نوشتن راه رفتن
رفتار غیر ارادی : موجود زنده برای انجام آن تصمیم گیری نمی کند و خود به خود به واسطه سیستم خود مختار بدن انجام می شود مثل عطسه کردن بر اثر تحریک مخاط بینی ، ترس از صدای بلند ، تنگ شدن مردمک چشم بر اثر افزایش نور و...
س : آیا حیوانات رفتار ارادی دارند؟
- کوچ پرستو ها ، لانه سازی زنبورها ، تخم گذاری لاک پشت
- شرطی شدن و دست آموز شدن حیوانات
- آیا این نوع رفتار ها ارادی هستند ؟
روانشناس رشد (کودک و نوجوان ): علمی است که جریان تحولات و تغییرات جسمی ، ذهنی ، عاطفی و اجتماعی فرد، از لحظه انعقاد نطفه تا هگام مرگ رامطالعه می کند .
نیازها ویژگیهای اساسی انسانها
انسانها دارای نیازهای فیزیولوژیک ، نیازهای روانی ونیازهای فطری هستند.
برخی از این نیازها عبارتند از : گرسنگی ، تشنگی ؛ امنیت ، تعلق داشتن به گروه ، مورد تحسین قرار گرفتن ، حقیقت جویی ، اخلاق ، زیبایی گرایی ، خلاقیت ، عشق و پرستش و ...
توضیح برخی از موارد فوق به منظور کاربردی کردن آنها در یادگیری ها و شرطی سازی ها ی مثمر ثمر خواهد بود.
نیاز به زیبایی گرایی
نیاز به تعلق داشتن به گروه و نیاز به جمع گرایی
نیاز به توجه : هر انسان ذاتاً بدنبال جلب توجه دیگران است
الف . روشهای افزایش رفتار
تقویت مثبت
تقویت منفی
ب . روش های ایجاد رفتارهای مطلوب تازه
روش های ایجاد رفتار ، آموزش رفتارهایی است که از قبل در خزانه رفتاری فرد موجود نیستند . این روشها عبارتند از : 1. الگوبرداری یا سرمشق گیری 2. شکل دهی رفتار 3. زنجیره سازی
ج . روش های نگهداری رفتار
پس از آنکه رفتار مورد نظر به خوبی آموخته شد یا فراوانی آن به سطح دلخواه رسید ، باید تقویت پیاپی را رها کنیم و از روش تقویت نا پیاپی یا نا پیوسته استفاده کنیم .
در تقویت نا پیاپی که به آن تقویت بخشی یا سهمی نیز گفته می شود ، بعضی از پاسخ تقویت می شوند ، نه همه آنها. تقویت ناپیاپی در مقابل خاموشی مقاوم تر است. یعنی قطع ناگهانی تقویت رفتاری که قبلا به طور نا پیاپی تقویت می شده است منجر به خاموشی فوری آن رفتار نمی شود.
د. روش های کاهش و حذف رفتارهای نا مطلوب
به طور کلی رفتارهای نا مطلوب را از دو راه می توان کاهش داد.
یکی از جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای آنها و کاهش دادن غیر مستقیم رفتارهای نا مطلوب که به روش های مثبت کاهش رفتار معروفند زیرا در همه آنها از اصل تقویت مثبت استفاده می شود و دیگری کاهش دادن مستقیم رفتارهای نا مطلوب که روشهای منفی کاهش رفتار نان دارند ، زیرااین روش های حالت آزارنده دارند و داردای پیامد های منفی هستند .
الف . روشهای مثبت کاهش رفتار
1. تقویت رفتارهای نا همساز: " رفتار نا همساز به رفتارهایی گفته می شوند که مطلوب هستند و نقطه مقابل رفتارهای نا مطلوب هستند . در این روش های تغییر رفتار، اگر رفتارهای نا همساز تقویت شوند و رفتارهای نا مطلوب تقویت نشوند باعث می شود که به تدریج رفتارهای مطلوب جانشین رفتارهای نا مطلوب شوند."
2. تقویت رفتارهای دیگر : در این روش هر گونه رفتار مطلوب فرد، به جز رفتار نا مطلوبی که قصد حذف آن را داریم تقویت می شود برای مثال اگر رفتار نا مطلوب دانش آموزی مثل بازیگوشی او را خواهیم با این روش اصلاح کنیم ، برای این منظور باید همه رفتارهای مطلوب او از جمله گوش دادن به حرفهای معلم ، سؤال کردن از معلم ، نوشتن مطالب درسی و رسم نقاشی رامورد تقویت قرار دهیم و فقط بازیگوشی را تقویت نکنیم .
از آنجا که روش تقویت رفتارهای دیگر به حذف رفتار نا مطلوب فرد منجر می شود به آن روش حذف آموزی نیز می گویند.
3. سیری ( اشباع): وقتی کودکی دارای عادت ناپسند باشد وادار کردن او به انجام مکرر آن رفتار ناپسند باعث سیری یا دلزدگی و تنفر در او می شود که گفته می شود به اشباع رسیده است . استفاده از این روش در محیط آموزشگاه مورد استفاده زیادی ندارد و بیشتر در موقعیت های بالینی و درمانی یعنی در رابطه با بیماران روانی و عقب ماندگان ذهنی از آن استفاده شده است .
در این روش ، باید کودک به رفتار نامطلوبش وادار شود نه رفتار دیگری .
مثلا اگر کودکی جیغ می زند برای حذف جیغ زدن با روش سیری ، باید او را وادار کرد تا30 دقیقه جیغ بزند تا نسبت به جیغ زدن به اشباع برسد ولی اگر معلمی از چنین دانش آموزی بخواهد که مثلا صدبار بنویسد من دیگر جیغ نخواهم زد ، دانش آموز احتمالا نسبت به عمل نوشتن به سیری می رسد. نه به رفتار جیغ زدن .
روشهای منفی کاهش رفتار :
1. خاموشی
2. محروم کردن از تقویت
3. جریمه کردن
4. جبران کردن
5. تنبیه کردن
تشریح خصوصیات سطح سن 3 تا 6 سالگی ( قبل از دبستان و کودکستان )
الف : خصوصیات بدنی
1. کودکان قبل از دبستان فوق العاده پرجنب و جوشند .
2. کودکان کودکستانی ، به دلیل تمایل به حداکثر فعالیت در هر بازی ، به دوره های متعدد استراحت نیاز دارند، آنها معمولا نیاز به استراحت را تشخیص نمی دهند .
3. ماهیچه های بزرگ کودکان رشد یافته تر از ماهیچه های انگشتان و دستهای آنهاست . بنابراین ممکن است در انجام کارهایی مثل بستن بند کفش ، دکمه ی لباس و غیره بی مهارت و ناتوان باشند.
4. برای کودکان کودکستانی تمرکز بر اشیای کوچک مشکل است.
5. اگر چه پسرها از نظر جثه بزرگترند ، رشد دخترها در سایر زمینه مخصوصا در مهارتهای حرکتی ظریف جلوتر است .
6. عادت استفاده از یک دست در بیشتر کودکان ایجاد شده است و نود درصد آنها از دست راست استفاده میکنند.
ب: خصوصیات اجتماعی :
1. بیشتر کودکان ، یک یا دو دست بسیار نزدیک دارند ولی این دوستی ها به سرعت تغییر می کند.
2. گروه های بازی معمولا کوچک است و چندان سازمان یافته نیست.
3. انزاع زیاد اتقاق می افتد ، و معمولاً کوتاه مدت است و به سرعت فراموش می شود.
4. کودکان قبل از دبستان بازیهای نمایشی را دوست دارند و غالباً طرحهایی که می ریزند از تجارب شخصی آنها یا برنامه های تلویزیونی نشأت می گیرد. موضوعات ساده ای فراهم کنید ، موضوعاتی که موید طرحهایی است که به نظرتان مناسب می رسد.
5. آگاهی از نقش جنسی شروع می شود.
6. همانند سازی جنسیت : همانند سازی جنسیت حدود سن 3 تا 6 سالگی بوقوع می پیوندد . در این سن پسرها رفتار مردانه را از پدر و دخترها رفتار زنانه را از مادر فرا می گیرند و بعد ها در نفش مخصوص خود شبیه آنها می شوند.
7. همانند سازی اجتماعی : در دوران نوجوانی صورت می گیرد یعنی افراد ، غالبا شخص دلخواه خود مانند معلم و دوستان و غیره را می پذیرند.
8. همانند سازی رشد یافته : در این نوع ، افراد در سنین حدود 40 سالگی الگوهایی را با خواص بی همتا بر می گزینند و خود را در قالب آن شکل می دهند . مثلاً حضرت علی (ع) بعنوان یک فرد شاخص و دارنده ی عناصر برجسته ی بسیار ، برای افراد مطرح است .
9. همانند سازی ایده ال : در اوایل میانسلی ، افراد به طرف ایده ال واقعی یعنی خداوند کشیده می شوند.
