بخشی از مقاله
گذري بر مشق هاي پنهان در كاخ عالي قاپوي اصفهان
پيش گفتار
نگار گري، ترجمه واژه اي و معرف هنري است كه سالها با اصطلاح مينياتور شناخته مي شد و خود مينياتور نوعي تزئينات ريز بر روي كتب و استخوان و عاج بود كه در اروپا انجام مي شد و از آنجا كه اندازه نقاشي هاي اين سبك، ريز و ظريف بود به مينياتور شهرت يافت. بر پژوهندگان هنر پوشيده نيست كه هنوز در باب اين هنر و شناخت و دريافت اصالت آن اثري به تمامي در دست نيست و اكثريت اين پژوهشها توسط اروپاييان و قطعا با منطق صوري و بصري خاص خودشان انجام شده كه همين امر به لحاظ عدم حضور ديد و انديشه شرقي، آنچنان كه آموزه هاي گذشته آنها به ايشان آموخته باشد، تاثيري قابل توجه در عدم پديداري برخي وجوه پنهان و اصيل اين هنر بر جاي نهاده است كه جاي بسي تأمل دارد.
« اگر چه تا كنون برخي از پژوهشگران ايراني در روشن كردن نكات مبهمي از تاريخ نقاشي ايران توفيق يافته اند، اما روي هم رفته ايرانيان سهم چنداني در تحقيقات مربوط به اين هنر، ادا نكرده اند.»
اما فارغ از تمام شرح و بسط هاي محتوايي و تاريخ نگاري، آنچه در اينجا قابل ذكر است ناديده انگاشته شدن رشد اين هنر در ذهن هنرمندان و برخي از آثار خلق شده است كه از زير شاخه هاي هنر تصوير گري و نقاشي به طور عام مي باشد كه به اعتقاد من اين بُعد از هنر را، از برخي همت ها دور خواهد ساخت.
صفاتي همچون خشكي ديد هنرمندان نگارگر، تحجر و تعصب در اعمال تكنيكها و اصول كار، عدم توانايي هنرمندان نگارگر( شرقي و ايراني) در پرداخت عيني تر(رئال) در تصاوير« عدم وجود پرسپكتيو و مانند آن» و تعدادي ديگر از بحثها پيرامون اين هنر گرانمايه و به اعتقاد من هنوز ناشناخته كه اين مقاله به حد بضاعت تنها به بخشي از خصوصيات خواهد پرداخت.
آنچه در اين گفتار به آن اشاره خواهد شد رهيافتي است جهت شناخت و معرفي بخشي از روند رشد تكنيكي و ديدگاه مقوله هنر تصوير گري در دوره صفوي و آن دسته از تصاويري كه تا كنون از ديد اكثر منتقدان، محققان و هنر شناسان و مخاطبان مستور مانده است، حال براي نخستين بار تحت عنوان« مشق هاي پنهان» معرفي، و به آن پرداخته مي شود.
معرفي و تحليل مشق هاي پنهان، به دليل جديد بودن موضوع و ناشناخته بودن آن، زمان بسياري را مي طلبد تا توسط پژوهشگران متخصص از ديدگاههاي مختلفي مورد بررسي قرار گيرد. اين مقاله تحقيقي در حد گامي هر چند كوتاه از لحاظ زيبا شناسي، بعد تاريخي، فن شناسي و اصول حفاظت، اين آثار را مورد بررسي قرار مي دهد.
معرفي مشق هاي پنهان در كاخ عالي قاپوي اصفهان
بطور كلي آنچه به عنوان مشق هاي پنهان معرفي مي گردد، موضوعي تحقيقي و پژوهشي است كه آنچه مي توان در توضيح آن قرار گيرد كه اين قسمت از 4 بخش تشكيل مي شود.
الف: تكيه گاه، كه بصورت ديوار، جرز، طاقچه و بيشتر با مصالحي مانند آجر، گچ و كاه گل ساخته مي شود.
ب: لايه آستر؛ كه جهت پر كردن خلل و فرج تكيه گاه و همچنين مسطح و يكنواخت نمودن آن ايجاد شده و معمولا اين لايه از گچ زنده و يا كاهگل و يا هر دوي آنها به وجود مي آيد.
ج: لايه بستر؛ براي آماده تر شدن سطح كار، يك لايه گچ نرم به صورت كشته بر روي لايه آستر مي آيد. اين لايه نازك، سطح كار را كاملا مسطح و صيقلي مي نمايد.
د: لايه بوم كننده؛ براي حركت راحت قلم مو بر روي سطح ديوار و همچنين جذب كمتر زنگ توسط گچ، يك لايه نازك از كتيرا يا سر شيم و موادي از اين قبيل به همراه گل سفيد گل سرخ يا به تنهايي بر سطح كار و بر روي لايه بستر پوشش داده مي شود.
در شكل مقابل اين لايه ها را مي توان مشاهده نمود.
پس از اينكه لايه بوم كننده بر سطح لايه بستر آمد و سطحي مناسب جهت نقاشي پديد آورد، در بعضي از قسمتهاي آماده شده براي نقاشي نما به دلايلي( كه در اين مقاله ذكر شده است) استاد كار نقاش يا شاگرد، طراحي هايي با قلم مو انجام داده اند و سپس نقاشي اصلي بر روي آن اجرا شده است كه هيچگونه ارتباطي با هم ندارند. زمان اجراي اين مشق ها، اين شناخت بوده كه اين طرحها زير لايه رنگ پنهان مي ماند پس به همين خاطر اين مشق ها هم از لحاظ موضوع و هم از نظر حركت قلم مو كاملا آزادانه اجرا شده است.
اكنون پس از گذشت چهار صد سال از عمر اين نقاشي ها در ساختمان عالي قاپو، در برخي قسمتها لايه رنگ سست شده و ريزش پيدا كرده و ما پس از بررسي و جستجو شاهد نمونه هايي از اين مشق ها بوديم كه با جست و جوي بيشتر و نگاه دقيق تر به قسمتهايي از نقاشي ها و لايه چيني ها كه رنگ اصلي از بين رفته تعداد بيشتري از مشق ها به دست آمد كه آدرس دقيق هر مشق نوشته شد و تصاويري از مشق ها تهيه گرديد كه نمونه هايي از آن را مشاهده مي كنيد.
اين طرحها و خطوط را به طور اخص در ميان گستره خطوط و تزئينات و كشته بري ها در بناي عظيم و با ارزش عالي قاپو مورد بررسي قرار داده ايم. در اكثريت اين نمونه ها ارتباط مستقيم و زيادي را نمي توان بين اين طرحها و تزئينات اصلي اطراف آن پيدا نمود.
آنچه قابل تأمل است، شيوه اجراي اين عناصر است كه بدون طراحي از پيش تعيين شده و مشخص اجرا شده است. شيوه طراحي دست آزاد بوده و با قلم مو به طور مستقيم بر روي ديوار اجرا گرديده است. شيوه كار اين طرحها بسيار ساده است و در بسياري از آنها، نقوش به صورت ناقص رها شده اند. محل قرار گرفتن اين طرحها بسيار متنوع و تقريبا در ميان تصاوير متفاوت ديگر است. گاهي از مواقع مي توان اينگونه طرحها را در طاقچه ها و روي دوال ها ديد و در برخي موارد مي توان آنها را در اداره ها مشاهده نمود.
اين نقوش كم نظير از بعد موضوع، و ارزشمند از بعد اجرا، در برخي از تصاوير، تا كنون آن طور كه بايد مورد توجه محققان قرار نگرفته و اطلاع زيادي از وجود اين طرحها در دست نبوده است. ابتدايي ترين امر در بررسي و شناخت اين عناصر يافتن اين طرحها و تميز دادن اين نقوش از تصاوير اصلي تزئيناتي بود كه با توجه به عدم حفاظت مناسب از تزئينات اين بنا دچار آسيب هاي فراوان گرديده اند و همچنين به دليل عدم جدي بودن طرحها و پنهان بودن آنها، مشاهده و رديابي آن نيز بسيار مشكل است. چرا كه در برخي از موارد تنها خطوطي تك فام و كمرنگ و محو از طرح باقي است. بدين ترتيب ذكر آماري دقيق از تعداد اين طرحها و نقوش، امري مشكل ساز و نيازمند بررسي هاي گسترده تر و دقيق تر است چرا كه برخي از نقوش هنوز زير لايه هاي رنگ پنهان اند . تعدادي نيز از بين رفته و مخدوش شده اند و تعدادي ديگر در تركيب با تصاوير تزئيني هستند و آمار دقيق اين آثار در مجموعه عالي قاپو مشخص نيست.
عنوان مشق هاي پنهان از آن جهت به اين آثار اطلاق شده كه اين آثار از ديد هنر دوستان پنهان مانده بود و نيز يكي از دلايل اجراي آنها بصورت آزاد، همين علم به پنهان ماندن آنها در زير لايه هاي رنگ توسط هنرمندان بوده است. اما به مرور زمان و پس از فرو ريختن رنگهاي رويي برخي از اين آثار پيدا شد و حال بدنبال اين تحقيق و بررسي اطلاق واژه تركيبي« مشق هاي پنهان» موضوعيت پيدا مي كند.
موضوع نقش ها
بطور اجمال اين نقوش با سه موضوع انساني، حيواني و گياهي ديده مي شود كه هر يك خود به عناوين ديگر قابل تقسيم بندي هستند. براي مثال فرمهاي انتزاعي گياهي و حيوانات كه برخي واقع گرا و برخي ديگر به صورت خلاصه شده و انتزاعي طراحي شده اند.
الف: نقوش انساني: در مورد نقوش انساني، در تمامي قسمتهاي كاخ( بجز طبقه پنجم) آنچه تا كنون بدست آمده هفده طرح در اندازه ها و صورتهاي متفاوت شامل طرح بدن كامل در حالتهاي مختلف، چهره، نيم تنه و يا قسمتي از بدن است. عمده ترين نقوش در اين دسته از طرح ها، ايراني و داراي خصوصيات نقاشي ايراني هستند. البته در برخي موارد لباس در پرسوناژ ها به صورت فرنگي كار شده است. در برخي موارد طرح ها آنچنان آزادانه به اجرا در آمده كه نمونه هايي شبيه به آن را در نقاشي هاي آن دوره كه كاملاً سنت گرا و به گونه
اي تقليد از اصول كلي حاكم بر اين هنر است نمي توان سراغ گرفت. در برخي موارد مي توان از اين طرح ها استنباط فرمي طنز گونه كه امروز تحت عنوان «مضحك قلمي » يا با واژه غربي كاريكاتور شناخته مي شود، داشت كه از مباحث قابل بررسي در اين مورد است. يكي از مشق ها كه در طبقه ششم اجرا شده و از نمونه هاي منحصر به فرد است، مشقي است كه با توجه به يكي از نقاشي هاي موجود در همان اتاق( بصورت مثني برداري) صورت گرفته است.
ب: نقوش حيواني: همچنان كه در كارهاي اصلي در تابلو ها و تزئينات كاخ به اجرا در مي آمده در مشق هاي پنهان نيز به چشم مي خورد كه خود به دسته پرندگان و ساير حيوانات قابل تقسيم است.
ج: نقوش گياهي: نقوش گياهي به دست آمده در مشق هاي پنهان را مي توان به انواع گل و برگ ختايي، نقوش اسليمي، و طرح هايي از گل و برگ و درختان طبقه بندي نمود كه همچون ساير عرصه هاي هنر نقاشي و نگارگري ايران در اين حيطه نيز استفاده شده است. نمونه اي از ترسيم تنه درخت در طبقه سوم كاخ عالي قاپو وجود دارد كه اجراي كلي و فرم آن بسيار شبيه به آثار شرق دور است ، خطوط بسيار با قدرت و سريع كشيده شده و تركيب خاصي به وجود آورده است.
نگاه آماري به نقوش و پراكندگي آن:
از مجموع نقش هايي كه تا كنون بدست آمده پس از بررسي هاي دقيق در عالي قاپو، هفت طرح در طبقه دوم، تعداد بيست نقش در طبقه سوم، بيست و شش اثر در طبقه چهارم و پنجاه و پنج مورد در طبقه ششم قابل مشاهده است. و اينكه چرا بيشتر نقوش در طبقه آخر بناي عالي قاپو به اجرا در آمده از موارد قابل بررسي است. از صد و هشت مورد طرح ذكر شده در مجموع حدود نوزده مورد در قسمتهاي دوال و بالاتر قرار گرفته و بقيه موارد در محدوده ازاره ها و عمدتاً در قسمتهاي پرده سازي به چشم مي خورد.
از كل مشق هاي به دست آمده شصت مورد با رنگ مشكي اجرا شده . ما بقي آثار به وسيله رنگهاي قهوه اي و گل سرخ ترسيم شده اند.
