بخشی از مقاله
روانشناسی کودکان استثنایی
مقدمه:
هدف از آموزش استثنايي تعليم و تربيت كودكان 4 تا 18 ساله اي است كه به دليل شرايط خاص جسمي ، روحي ، رواني ، اجتماعي و بهداشتي شان نمي توانند از نظام آموزش عادي بهره برند. يكي از اصول اساسي آموزش استثنايي اين است كه افرادي كه نياز به آموزش استثنايي دارند تا حد امكان از محيط اجتماعي و طبيعي شان جدا نگردند .از اين رو ، اقداماتي انجام شده تا اين كودكان در مدارس عادي تعليم ببينند يا به عكس در مدارس عادي امكانات آموزش استثنايي براياجتماعي فراهم شده بهره گيرند.
سياست هاي آموزشي:
از جمله مهمترين سياستهاي آموزشي مراكز آموزش استثنايي مي توان به موارد ذيل اشاره نمود:
1- آموزش كودكان استثنايي از سنين آغازين كودكي
2- ارائه خدمات راهنمايي و مشاوره به خانواده هاي برخوردار از كودك معلول
3- ارائه تمرينات منسجم جسمي و ذهني به كودكان استثنايي
4- طراحي و اجراي برنامه هاي آموزش استثنايي فردي
5- ارائه آموزش اجباري پيش دبستاني به كودكان استثنايي
اصول و اهداف آموزشي
مؤسسات آموزش استثنايي:
اين كلاس ها در كنار مدارس ابتدايي عادي براي دانش آموزان ناشنوا ، نابينا و عقب افتاده ذهني ايجاد مي شوند .طبق آمار بدست آمده در سال تحصيلي 92-1991، 159849 دانش آموز در 873 مدرسه ويژه با 8574 معلم تعليم ديدند .در همين مدت 1813 دوره خاص و 813 درس آموزش خاص نيز وجود داشت . در اين دوره هاي بالغ بر 227789 دانش آموز حضور داشتند.
اين مدارس ، با هدف آموزش معلولان جسمي و روحي و نيز افراد داري استعداد بالا براي قادر ساختن آنها در تبديل شدن به اعضاي مفيد جامعه و دست يافتن به يك شغل ، تأسيس شده اند .
در اين مدارس كه كلاسهاي روزانه و مسكن و غذا را براي دانش آموزان فراهم مي كند ، تحصيل به صورت رايگان است . طبق آمار بدست آمده در سال تحصيلي 92-1991، بالغ بر 952382 دانش آموز در گروه سي تا 18 سال كه آموزش خاصي نياز داشتند ، 17574 نفر در مدارس خاص و 5084 نفر در مدارس عادي جاي گرفتند كه در اينصورت آنها توانستند با ساير كودكان ادغام شوند .
اين مدارس نيز خود به گروه هاي اصلي ذيل تقسيم مي شوند :
ـ مدارس نابينايان :
اين مدارس فرصت هاي آموزش را براي كودكاني كه درجه بينايي آنها كم
تر از10/1 در هر دو چشم است و نيز براي كسانيكه درجه بينايي آنها به
صورتي جدي معيوب است ( ببين 30/1 و 10 /1 )فراهم مي آورد.مدت تحصيل در مدارس ابتدايي 6 سال است .بعضي از اين مؤسسات مدارس متوسطه نيز دارند .
ـ مدارس ناشنوايان :
اين مدارس فرصت هاي آموزشي مناسب را براي كودكاني كه علي رغم همه اقدامات انجام شده كاهش بيشتر از70 دسي بل در ميزان شنوايي خود داشته اند و بعنوان بسيار ناشنوا طبقه بندي مي شوند و نيز براي كودكاني كه كاهش حد شنوايي آنها بين 2
5 الي70 دسي بل بوده و به صورت افراد سنگين گوش طبقه بندي مي شوند، فراهم مي آورد .مدت تحصيل در مدارس بخش ابتدايي6 سال مي باشد. بعضي از اين مراكز ، مدارس دوره متوسطه و كودكستان نيز دارند .
ـ مدارس معلولان اورتوپديكال :
اين مدارس فرصت هاي آموزشي را براي كودكاني كه با وجود اقدامات انجام شده ، به دليل نقص عضو قادر به دنبال كردن يك دوره عادي نيستند، فراهم مي
آورد .مدارس مذكور در آنكارا مستقر مي باشند كه شامل يك مدرسه ابتدايي ، يك مدرسه متوسطه صنايع دستي و يك دبيرستان حرفه اي مي باشد .
ـ مدرسه كودكان عقب افتاده ذهني :
اين مدرسه براي بچه هايي با I . Q بين 25 الي 44 و نيز براي آنهايي است كه قادرند نيازهاي شخصي خود را جستجو كنند، در نظر گرفته شده است.
ـ مدرسه كودكان عقب افتاده ذهني با قابليت آموزش نسبي:
اين مدرسه براي كودكاني با I . Q مابين 45-75 در نظر گرفته شده است
انواع اختلالات:
۱- اختلالهایی که نخستین بار در دوره های شیر خوارگی کودکی ونوجوانی بروز می کنند:
شامل بیش کاری عقب ماندگی ذهنی اظطراب های دوره ی کودکی اختلال های مربوط به خوردن وسایر انحراف از رشد طبیعی.
۲-اختلالهای روانی عضوی:
شامل اختلال هایی است که در آنها نشانه ها مستقیما مربوط به آسیب مغزی یا وجود یک وضع غیر عادی در محیط زیست شیمیایی مغز است ممکن است در نتیجه ی بیماری های تباه کننده دستگاه عصبی یا پیری یافرو بری مواد سمی ایجاد شوند.
۳-اختلالهای ناشی از مصرف مواد:
شامل استفاده افراطی از الکل باربیتورات ها آمفتامین ها ک
وکایین وداروهای دیگر که تغییرات رفتاری ایجاد می کنندماری جوانا وتوتون نیز در این طبقه قرار گرفته اند واین خود مجادله های زیادی را دامن زده است.
۴- اختلالهای اسکیزوفرنیایی:
گروهی از اختلالها با ویژگی های فقدان تماس با واقعیت پریشانی های بارز اندیشه و ادراک و رفتار عجیب وغریب.
۵-اختلالهای پارانویایی:
اختلال هایی با ویژگی های بد گمانی وخصومت شدید همراه با احساس توطئه از سوی دیگران تماس با واقعیت در حیطه های دیگر رضایت بخش است.
۶-اختلاهای عاطفی ـ خلقی:
پریشانی حالت خلقی شخص ممکن است به شدت افسرده یا به طور غیر عادی سرخوش باشد ویا بین دوره هایی از سرخوشی و افسردگی نوسان کند.
۷-اختلالهای اظطرابی:
شامل اختلال هایی است که در آنهایا اظطراب نشانه ی اصلی اختلال است یا اظطراب وقتی تجربه می شودکه شخص نتوانداز موقعیت های ترس آورمعینی دوری کندیا آنکه شخص سعی کنددر برابرمیل به انجام دادن شعائرمعین ویا فکر کردن به اندیشه های سمج مقاومت کند.
۸-اختلالهای جسمانی شکل:
نشانه های اختلال جسمانی است ولی هیچ گونه مبنای عضو
ی برای آنها نمی توان یافت وبه نظر می رسد که نقش اصلی با
عوامل روانی است اختلال های تبدیلی (خانمی که از پرستاری مادرش ناتوان شده ناگهان دست چپش فلج می شود)وبیماری خیالی(ترس از بیماری).
۹- اختلالهای گسستی:
تغییرات موقت در کارکردهای هوشیاری حافظه یا هویت شخصی به علت مشکلات هیجانی از جمله این اختلالها:یاد زدودگی ،چند گانگی شخصیت است.
۱۰-اختلالهای روانی ـ جنسی:
شامل مشکلات هویت جنسی اختلال عملکرد جنسی و هدف گیری جنسی. همجنس خواهی فقط زمانی به عنوان اختلال تلقی میشود که فرد از گرایش جنسی خود خوشحال نیست و میخواهد آن را تغییر دهد.
۱۱-عارضه هایی که اختلال روانی محسوب نمی شود:
این مقوله شامل بسیاری از مشکلاتی است که مردم را به کمک خواهی وامیداردمانند مشکلات زناشویی مشکلات پدر یا مادر با کودک بهره کشی از کودک.
۱۲-اختلالهای شخصیت:
الگوهای دیرپایی از رفتارغیر انطباقی شامل شیوه های نارس ونامناسب برای کنار آمدن با فشار روانی یا حل مشکلات دو نمونه از آنهااختلا شخصیتی جامعه ستیزی و اختلال شخصیتی خود شیفتگی.
علائم آسيب هاي رواني در اطفال کمتر از ۲ سال:
در کودکان کمتر از ۲ سال که در حوادث ، والدين و عزيزان خود را ا
.1گريه و بي قراري
.2بي علاقگي به آنچه که در اطرافش اتفاق مي افتد يا ترس از محيط اطراف
.3اختلال در خواب و اشتها
.4وقفه يا تأخير در سير رشد رفتاري آنان مانند زمان شروع خنديدن ، زمان شروع نشستن ، راه رفتن و تکلم و...
.5فقدان عکس العمل نسبت به محرک هاي طبيعي
.6پس رفت تکاملي ، مانند توقف در راه رفتن و تکلم
اختلالات رواني در اطفال ۲ تا ۴ سال:
استرس و اختلالات روحي کودکان سنين ۲ تا ۴ سال ، در مواجهه با حوادثي که منجر به از دست دادن والدين و ديگر اعضاء خانواده آنها شده باشد ، با علائم زير بروز مي نمايد.
.1بازگشت به مراحل اوليه رشد ، مثلاً تکلم به شيوه ابتدايي ( کودکانه
مکيدن شست دست(
.2شب ادراري
.3بي اختياري دفع مدفوع
.4کابوس هاي شبانه
.5ترس از اشياء خيالي
.6پرخاشگري نسبت به ديگران
.7ترس و بي اعتمادي نسبت به ديگران
.8عدم تمرکز حواس و اختلال در يادگيري
.9عدم عکس العمل مناسب به محرک هاي محيطي
علائم آسيب هاي روحي در اطفال سنين مدرسه عموماً علائم رواني در اين سنين به اشکال ذيل مي باشد.
.1گريستن و بي قراري
.2 اختلالات خواب (بي خوابي - پرخوابي - کابوس هاي شبانه)
3 . شب ادراري
. 4 شکايات جسمي متعدد
.5 پرخاشگري و تهاجم
.6 عدم تمرکز حواس و مشکلات تحصيلي
.7 ترس از اتفاقات قريب الوقوع
. 8 تقليد صحنه هاي ناراحت کننده
نشانه هاي معمول در نوجوانان ۱۲ تا ۱۷ ساله احتمالاً واکنش هايي نظير بزرگسالان شامل يادآوري مکرر سانحه ، کابوس ، کرختي عواطف ، اجتناب از هر چيزي که يادآور سانحه است ، افسردگي ، استفاده نابجا از دارو ، ناسازگاري با همسالان ، پس رفت هاي آموزشي ، رفتار غيراجتماعي ، همچنين گوشه گيري و انزوا ، ناراحتي هاي جسماني ، تصميم به خودکشي ، امتناع از رفتن به مدرسه ، ناراحتي در خوابيدن و سردرگمي از خود بروز مي دهند. بديهي است درمان اين اختلالات يک امر تخصصي است که بوسيله پزشک و در صورت لزوم بوسيله روان پزشک يا روان شناس باليني انجام خواهد شد ولي آنچه به امدادگران مربوط مي شود. شناخت اين کسالت هاست تا بتوانند ضمن بيماريابي و ارجاع به مراکز تخصصي ، استرس آسيب ديدگان را کاهش دهند و از بروز شدت اختلالات رواني آنان پيشگيري به عمل آورند.
لكنت زبان:
لکنت زبان عمدتا و بطور کلی جز در موارد استثنایی در دوران خردسالی آغاز شده و یک پدیده خاص دوران کودکی است. معمولا از سنین 2 تا 4 سالگی شروع میشود. لکنت زبان از مهمترین و متداولترین اختلالات تکلمی است. در سنین 6 تا 7 سالگی نیز
که مصادف با زمان آغاز مدرسه می‌باشد به لحاظ ویژگیهای عاطفی و سازگاری اجتماعی خاص این دوره موقعیت مناسبی است برای بروز لکنت زبان در میان کودکانی که بیشتر مستعد چنین اختلالی می‌باشند. گاهی از موارد در دوران بلوغ نیز افرادی که قبلا به نحوی لکنت زبان داشته‌اند دچار لکنت زبان می‌شوند.
در واقع سن ، شرایط و ویژگیهای بلوغ نیز احتمالا در تغییر شکل
یا تشدید لکنت موثر است. لکنت زبان در میان پسران بیشتر از دختران است و در بررسی‌ها و تحقیقات مختلف نسبتی در حدود 70 درصد برای پسران و 30 درصد برای دختران ذکر گردیده است. بسیار دیده‌ایم که بعضیها به هنگام صحبت ، لکنت زبان دارند؛ یعنی زبان‌شان بر سر برخی از حروف گیر می‌کند. با چنین افرادی باید با ملایمت رفتار کرد؛ ولی متاسفانه عده‌ای هستند که کند زبانی را دستاویز شوخی و ریشخند می‌پندارند. کندی زبان در جایی پیش می‌آید که دستگاههای تکلم انسان دچار پاره‌ای از تشنج‌هاست؛ از اینرو ادای کلمات ناگهان ب
ه مانع برخورد می‌کند و پیوسته مکثی در میان صحبت روی می‌دهد. به هنگام چنین رویدادی معمولا انسان حرفی را که روی آن مکث ایجاد شده است، چندبار تکرار می‌کند
انواع لكنت:
.1لکنت کلونیک یا حالت تکراری در بیان کلمه :
در این نوع از لکنت زبان کودک یک سیلاب از کلمه‌ای را (که معمولا اولین سیلاب کلمه را) با سرعت و تشنج تکرار می‌کند. مثلا کلمه پدر را چنین بیان می‌کند : پ پ پ پدر.
. 2لکنت تونیک یا توقف در تلفظ :
در این حالت در فعالیت عضلات تلفظی چند ثانیه توقف و سکون بوجود می‌آید و کودک دچار وقفه در تلفظ و ادای کلمه همراه با فشار ، کوشش و حرکات خاصی است. کودک مبتلا به این لکنت برای ادای کلمه شدیدا به خودش فشار می‌آورد و پس از لحظاتی سکون بطور ناگهانی و با تشنج کلمه را ادا می‌کند.
مراحل مختلف لکنت :
کودکانی که دچار لکنت زبان هستند معمولا و از بدو پیدایش لکنت تا مرحله نهایی مراحل مختلفی را به شرح زیر می‌گذراند
. 1لکنتی که کودک پذیرفته است:
کودک در این مرحله متوجه میشود که برخی از حروف و کلمات را بطور غیرطبیعی تکرار می‌کند. اما به نظر می‌رسد که نگران حالت گویایی خودش نیست. کودک از این که اختلال تکلمی دارد ناراحت نبوده و رنجی نمی‌برد و کوششی هم برای رفع آن نمی‌نماید. در این مرحله ، لکنت کودک معمولا همراه با اختلالات تنفسی و یا علایم و عوارض بیماری نمی‌باشد. نوع لکنت کودک در این مرحله بیشتر از لکنت تکراری است و به همین دلیل در این حالت برنامه‌های گفتار درمانی موثر است.
.2لکنتی که کودک در برابر آن عکس العمل نشان می دهد (لکنت پس رانده) :
بتدریج که کودک بزرگ شده و دامنه مکالمات وسیع تر میشود به واسطه رفتارهای خاص و فشارهایی معمولا از سوی همسالان ، والدین و معلمان متوجه کودک میشود، که کودک بطور قابل توجهی با تعجب و گاه همراه با دلسردی نسبت به چگونگی اختلالات گویایی خود عکس العمل نشان می‌دهد. مثلا به محض اینکه برخی از اعضای فامیل و نزدیکان و اطرافیان کودک متوجه می‌شوند که او لکنت دارد، رفتارها و واکنش‌های مختلفی نشان می‌دهند. وی این واکنشها را درک کرده و بالطبع عدم اطمینان و تنش عضلانی او بیشتر میشود.
.3لکنت پیچیده و شدید:
بتدریج که حرکات و رفتار ضمنی همراه با لکنت به صورت غیر ارادی
ظاهر می‌گردد، شدت لکنت افزایش می‌یابد. به نحوی که کودک نسبت به همه موفقیتها و به همه کلمات و همه اصواتی که با عدم روانی و سلامت او در صحبت توام می‌شوند، حساسیت و نگرانی پیدا می‌کند. در این شرایط لکنت خود ، روز به روز پیچیده تر و شدیدتر میشود. بطوری که هر چقدر بیشتر نسبت به موفقیتها ، کلمات و جملات از خود نگرانی و ترس نشان می‌دهد، لکنت او بیشتر میشود و هر چقدر لکنت او بیشتر میشود نگرانی و ترس او از شرایط و موقعیتها و کلمات و اصوات افزایش می‌یابد
علل لکنت :
در واقع دلایل بروز لکنت زبان در کودکان ، تا کنون بطور دقیقی روشن نشده است. اما آنچه که تا حدودی مشخص است، آن است که لکنت نمی‌تواند علت واحدی داشته باشد. بلکه همواره معلول علت بدنی ، عاطفی ، اجتماعی و یا ترکیب این عوامل است. بسیاری از افرادی که لکنت زبان دارند دچار بعضی از ناراحتیهای عصبی و ناسازگاری‌های اجتماعی هستند. اما تشخیص اینکه آیا اینگونه ناراحتیهای روانی علت لکنت زبان است و یا لکنت خود حاصل حالات و فشارهای ناشی از اختلالات روانی است، بسیار مشکل است. در بعضی از مواقع لکنت ربان ممکن است حاصل نارساییها و اختلالات دستگاه عصبی باشد و یا در مواردی نیز لکنت زبان از زمان کودکی در اثر بعضی ناهنجاریهای خفیف فیزیولوژیکی پدید می‌آید.
روشهای اصلاح و درمان لکنت زبان :
امروزه از روشهای مختلفی برای اصلاح ، درمان و بازپروری اختلالات گویایی و لکنت زبان استفاده می‌نمایند. از جمله این روشها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
.1روشهای زبانی یا تلفظی :
برای انجام این عمل بهترین هماهنگی‌ها بین حنجره ، گ
ونه‌ها ، زبان و لب‌ها لازم است؛ اما همین که در این هماهنگی خللی ایجاد شود، زبان به لکنت می‌افتد. پیش از سن 4 یا 5 سالگی به‌ندرت معلوم میشود که کودک لکنت زبان دارد. کندی زبان بر اثر اختلالهای بدنی یا برآشفتگی‌های عاطفی، در انسان رشد می‌یابد. گویا بتوان در پاره‌ای موارد ، کند زبانی را از راه آموزش برطرف کرد؛ یعنی به شخص مبتلا آموخت که چگونه آهسته آهسته چیزی را بخواند؛ آهسته آهسته و با توجه خاص به حرف زدن خود ، سخن بگوید و هر هجایی را با کمال دقت ادا کند.
همچنین به وی می‌آموزند چگونه به هنگام بند آمدن زبانش ، تنفس خود را تنظیم کند. بر اثر مطالعه درباره صوتها یا ترکیب صوتهایی که چنین مشکلی را فراهم می‌آورند، به پاره‌ای از تمرینهای مرحله به مرحله‌ای ، برای خواندن دست یافته‌ایم که با انجام آن می‌توان تا حدود زیادی بر مشکل «کند زبانی» چیره شد. به هر حال ، درمان لکنت زبان باید بوسیله متخصص انجام گیرد. این نکته نیز بسیار قابل توجه است که نباید مبنای عاطفی را در کند زبانی نادیده گرفت.
.2روش دو جانبه یا مکمل :
در این روش به بازپروری و پرورش جنبه‌های دوگانه فکری و زبانی اهمیت فراوان داده میشود. این روش بیشتر در مورد کودکان 3 تا 7 ساله استفاده میشود و معمولا نتایج ثمر بخشی دارد. هدف این روش در واقع پرورش دوگانه‌ای از قدرت و صحت تفکر
، قدرت و صحت بیان است. به عنوان مثال برای نیل به این منظور به کودک می‌آموزند که افکار خود را اصلاح و روشن دریابد، فقط افکار واضح و روشن خود را به زبان جاری نماید و کلمات و جملات را دقیق و رسا بازگو نماید.
.3روشهای روان درمانی :
این روشها بویژه در مورد افرادی که دچار کشمکش‌های عاطفی و اختلالات روانی عصبی هستند بکار می‌رود. روش روان درمانی برای کودکان سنین پایین ثمر بخش نمی‌باشد.
.4روش دارو درمانی :
برخی اعتقاد دارند که یکی از عوامل لکنت تنش‌ها و اضطراب و هیجانات عاطفی است. لذا داروهای آرام بخش می‌توانند تا حدودی کودک را از اضطراب و هیجانات عاطفی به دور داشته و در نتیجه لکنت زبان او را تقلیل دهند.
.5رفتار درمانی :
یکی دیگر از روشهای متداول و نسبتا جدید در اصلاح و بازپروری لکنت زبان روش تغییرات و اصلاحات رفتاری می‌باشد. نظریه مدافعان این روش در این است که یکی از علل لکنت زبان کودک رفتارهای سازش نایافته و یا ناهنجار اوست. لذا در این روش سعی بر اصلاح رفتارها و بالطبع تقلیل لکنت زبان کودک است.
.6روش خود درمان گری :
این روش که در واقع می‌تواند نوعی روش رفتار درمانی نیز تلقی شود، بر این اساس استوار است که فرد لکنتی با انگیزه قوی و ایجاد تغییرات لازم در زمینه بازخوردها و نگرشهایش نسبت به لکنت خود به برنامه‌ای منظم ، مشخص و بطور جدی و مصمم ت
لاش کند که اختلال گویایی خود را اصلاح کند.
علت شناسی :
هنوز پاسخ قانع کننده ای در باره ی علت لکنت زبان(stuttering) وجود ندارد . برخی آن را به مشکلات شخصيتی، برخی به مشکلات پزشکی و برخی اين اختلال را در چهارچوب مشکلات ارتباطی قرار می دهند. از ديدگاه مکتب روان تحليل گری، لکن
ت زبان يک روان آزردگی يا نوعی واپس روی است.
مجموعه ای از رفتارهای آموخته شده را نيز به عنوان علت بروز لکنت در نظر گرفته اند. اين احتمال وجود دارد که کمال جويی و خواسته های افراطی اطرافيان و بخصوص والدين درباره ی گفتار کودک در ايجاد لکنت زبان مشارکت داشته باشد.
عده ای نيز بر تعامل مادر- کودک متمرکز شده اند ولکنت را ناشی از ناتوانی در ايجاد فاصله ای می دانند که در هر ارتباط کلامی بوجود می آيد.(اين ناتوانی به دليل اضطراب جدايی است.)
از لحاظ شخصيتی مادران کودکان الکن، مضطرب، فزون حمايتگر، دارای بازخوردهای متناقض(درعين حال جاذب و دافع)و يا نامنعطف و فاقد گرمی عاطفی،نا ايمن و ناراضی هستند.
عده ای نيز نقش وراثت و عوامل ژنتيکی را در بروز اين اختلال مهم می دانند.
درمانها:
درمانهای متفاوتی وجود دارد از جمله:۱-درمانهای مبتنی بر تلقين، انحراف توجه واقناع ۲- درمانهای مبتنی بر تنش زدايی ۳- درمانهای مبتنی بر آهنگ گفتار و مهار بازده ۴- درمانهای مبتنی بر تنبيه و تقويت ۵- دارو درمانی و گروه درمانی
پيشنهادات:
۱- عوامل اضطراب زا را در خانواده از بين ببريد.
۲- ارتباط عاطفی خود را با کودک حفظ کنيد.
۳- از تحقير و مسخره کردن کودک در خانه و مدرسه خودداری کنيد.
۴- از تنبيه بدنی برای حل مشکل استفاده نکنيد.
۵- با کودک بصورت آرام و روان صحبت کنيد و به او ياد بدهيد تا آرام وشمرده صحبت کند،اشعار و داستانها را چند بار خوانده و تمرين کند.
۶- موقعی که دچار لکنت می شود، طوری رفتار کنيد که احساس بکند مشکل مهمی وجود ندارد. هنگام صحبت کردن او به موضوعی که بيان می کند توجه کنيد نه به لکنت زبان او.
۷- در جلو جمع برای صحبت کردن او را تحت فشار قرار ندهيد.
۸- مسئوليتهايی (درحد توانش) به او واگذار کنيد تا بيشتر در جامعه حضور يابد. همچنين اگر به مدرسه می رود، از معلمّش بخواهيد،سئوالاتی را از کودک بپرسد که مطمئن است کودک قادر به پاسخگويی است و در صورت موفقيت او را تشويق نمايد.
۹- از درگيريهای خانوادگی در حضور کودک خودداری کنيد
؛ چون اضطرابش را افزايش می دهد.
۱۰- در ابراز محبت افراط نکنيد. طوری رفتار نکنيد که به شما وابسته شود.در عين حال فضايی ايجاد کنيد که کودک بتواند در مورد ناراحتيها و نگرانيهايش با شما صحبت کند.
