بخشی از مقاله
چکيده :
يکي از الزامات توسعه ي پايدار، توجه به اقتصاد و بخش غيررسمي است ، درحالي که اغلب با سهل انگاري به آن برخورد ميشود. پژوهش حاضر با هدف تأکيد بر اهميت اين موضوع انجام شده است . بدين منظور ابتدا با ذکر مباني نظري، چهارچوب مناسبي فراهم گرديد. سپس ، نمونه موردي شامل سکونتگاه هاي غيررسمي و فقيرنشين در ميان آباد واقع در حوزه ي کلان شهر تهران انتخاب شد. بررسي ٩ماهه در ميان تعداد دو گروه ٣٠نفري مداخله و شاهد انجام شد.
بعد از پيش آزمون ، جلساتي با گروه مداخله برگزار شد و در انتها يک پس آزمون در هر دو گروه انجام شد.
نتايج نشان داد که برنامه هاي آموزشي و توانمندسازي، باعث بروز تغييرات آشکاري در رفتارها، گرايش ها و نظرات گروه هدف گرديده است . به طوري که ، افرادي که در ابتدا اعتقاد داشتند که ايجاد اشتغال و درآمد جديد بسيار مشکل است از ٧٠درصد در دوره نخست برنامه ، به کمتراز ٣٠درصد در دوره ي دوم کاهش پيدا کرد و درصد کساني که معتقد بودند با تلاش خود و بدون حمايت دولت ميتوان اشتغال و درآمد جديدي ايجاد نمود، از ٣درصد به بيش از ٣٠درصد افزايش پيدا کرد.
دستاوردهاي حاصل ، ضمن تأکيد بر اهميت دخالت به ويژه آگاه سازي از طريق آموزش ، نشان داد که افراد کم درآمدي که بنا به دلايل مختلف در بخش رسمي اقتصاد جذب نشده اند، با توجه به راهبرد توانمندسازي و با طي دوره هاي آموزشي مانند حرفه آموزي و بانک پذيري ميتوانند به مرور در راستاي بهبود شرايط زندگي و ارتقاي سطح درآمد و رفاه خود گام بردارند.
کليدواژه ها: سکونتگاه غيررسمي، توسعه ي پايدار، اقتصاد غيررسمي، فقرزدايي، آموزش هاي توانمندسازي .
١-مقدمه
دستيابي به توسعه ي پايدار شهري، آرماني است که تمام برنامه ريزيها و تلاش ها در همه ي جوامع به سوي آن جهت گيري شده است .از مهمترين ابعاد اين توسعه ، اقتصاد ميباشد. اما شفاف نبودن اقتصاد و عدم برنامه ريزي منسجم براي همه اجزاي آن ، يکي از ويژگيهاي بارز جوامعي است که فقر شهري و ناپايداري توسعه در آن ها به طور روزافزوني موج ميزند. اين درحالي است که بخش غيررسمي همواره توانايي ايفاي نقش جدي و پررنگ در رشد اين جوامع را داراست . تجربيات ساليان متعدد نشان داده است زماني که به فقرا و بخش غيررسمي بهاي کافي داده شود ميتوان شاهد رونق و پايداري اقتصادي بود.
اما اين سؤال اصلي مطرح مي شود که راهکارهاي توجه و تقويت اين بخش کدام است و با چه روشي مي توان به طور اساسي و پايه اي موجبات افزايش درآمدکم درآمدان را فراهم آورد، زمينه اشتغال جديدي ايجاد کرد، تجارت محلي را رونق داد و در مجموع رونق اقتصاد محلي را سبب ساز شد؟پاسخ به اين سوالات دليل حقيقي نگارش اين مقاله را است .فرضيه تحقيق بر اين استواراست که برنامه هاي توانمندسازي و آموزش هاي پايه اي ميتواند به مرور زمان ، موجب تغييرات مثبت در باور و سپس رفتار شده و بهبود شرايط اشتغال و درآمد را براي خروج از فقر فراهم آورد.
٢-مباني نظري پايداري توسعه و جايگاه اقتصاد غيررسمي
٢-١-توسعه ي پايدار
توسعه ي پايدار را ميتوان تلفيق اهداف اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي براي حداکثرسازي رفاه انسان فعلي بدون آسيب رساني به توانايي نسل هاي بعدي براي برآوردن نيازهايشان درنظر گرفت . در اين صورت ، دو مفهوم مطرح ميباشد، اول :مفهوم نياز، به ويژه نيازهاي اساسي فقرا که در اولويت قرار ميگيرد دوم اهداف توسعه ي پايدار که بايد در هر کشوري به طور عملياتي و خاص همان کشور تعريف گردد.مولفه هاي توسعه ي پايدار بدين شرح ميباشد(نوابخش و ارجمند، ٤٣:١٣٨٨-١٢٤):
١- انسان ؛ سرمايه هاي انساني بسيار مهم تر از سرمايه هاي مادي است . اين در حالي است که در بسياري از کشورهاي در حال توسعه جهان ،بخش قابل توجهي ازجمعيت ، توان جذب در مشاغل رسمي را ندارند؛لذا به بخش هاي غيررسمي و مشاغل روزمره تن ميدهند که اين امر مضرات گوناگون اقتصادي و اجتماعي را در بر دارد،٢-کودکان و جوانان ، ٣-محيط زيست ، ٤-زنان ، ٥-فرهنگ ، ٦-آموزش ، ٧-علم ، ٨-اخلاق ، ٩-امنيت ، ١٠-مشارکت ، ١١-حکمراني محلي مطلوب ؛ به طوري که بريلانتس بدان اشاره نموده است که در شرايط حکمروايي مطلوب ، به نيازهاي محلي توجه ميشود و صداي ضعيف ترين و فقيرترين افراد نيز شنيده ميشود؛لذا همواره نوعي اميد به حداقل رساندن فقر وجود دارد(٩ p ,٢٠٠٢ ,Brillantes).
هم چنين به عقيده هال ٤،حکمراني محلي مطلوب در پهنه ي شهري، پيوند نزديکي با رفاه و کيفيت زندگي جامعه محلي دارد و شهروندان در پرتو آن ميتوانند از مسکن مناسب ، امنيت شغلي، آب سالم ، تعليم و تربيت و ساير امتيازات رفاهي برخوردار شوند(١٦٥.p ,٢٠٠٠ ,hall).در پرتو چنين شرايطي ميتوان به توانايي هاي همه ي افراد از جمله کم درآمدها ارزش و اعتبار داد و توسعه ي حقيقي و پايدار را براي شهرها متصور شد؛زيرا بخش جامعه ي مدني زمينه هاي شکوفايي خود را مي يابد.
٢-٢-الزامات توسعه ي پايدار شهري
اقتصاد، اکولوژي و پيوستگي اجتماعي يا به تعبير ديگر، برابري را ستون هاي يک شهر پايدار ميدانند(نوابخشي و ارجمند، ١٥٢-١٥٠، ١٣٨٨). در نگرش توسعه ي پايدارنبايد توسعه در يک بخش به قيمت نابودي ساير بخش ها به اتمام برسد. اين بدان معناست که در بعد اقتصادي نيز -که يکي از پايه اي ترين ابعاد توسعه ي پايدار محسوب مي گردد- نبايد به بخش رسمي توجه بيش از حد نمود و در مقابل از اقتصاد و بخش غيررسمي غفلت کرد.
٢-٣-توجه به بخش و اقتصادغيررسمي
در يک دسته بندي ، اقتصاد غيررسمي به طور عام به چهار بخش تقسيم شده است (ايراندوست ، ١٣٨٧: ٤٣):بخش خانوار، کالاها و خدماتي را توليد مي کند که در خانوار مصرف مي شود.بخش نامنظم ، که فعاليت هاي اين بخش اگرچه غيرقانوني نيست ولي شيوه انجام آن ها از ماهيت غيرقانوني برخوردار است .بخش غيرقانوني ،که توليدات آن شامل فعاليت ها و توليد کالاها و خدمات خلاف قانون نظير مال دزدي ، اخاذي ، توليد و خريد و فروش مواد مخدر، فحشا و ازاين دست مي باشد.بخش غيررسمي ،که فعاليت هاي آن ،طيف وسيعي از مشاغل خردي چون واکسي و دست فروشان جزء و کم بازده تا سرمايه گذاري هايي در توليد و يا حمل و نقل که داراي بازده بالايي هستند؛شامل مي شود.
٢-٤-فعالان غيررسمي، احياکنندگان شهر
واقعيت آن است که فعالان غيررسمي ،در سرزندگي و بقاي شهري که در آن زندگي ميکنندمشارکت قابل ملاحظه اي دارند.
در همين حال ، بي توجهي به آن ها و رانده شدن از محل سکونت براي آنان نه فقط به معناي تخريب واحد مسکوني ، که نابودي شالوده ي امرار معاش است . نابودي هويت جمعي ، همبستگي خانواده ، سرمايه ي اجتماعي ، همگي مواردي است بلکه بر لزوم اهميت دادن به حق سکونت اين افراد تأکيد مي کنند(جواهري پور،١٣٨١: ١٣٨-١٤١).به بياني خلاصه ،بازدهي بالا در ازاي سرمايه گذاري بسيار ناچيز،ويژگي اقتصاد غيررسمي ساکنان سکونتگاه هاي غيررسمي است (جدول شماره ١).
جدول شماره ١- ويژگي هاي مقايسه اي بارز بين مشاغل رسمي و غيررسمي
منبع : ١٩٦-١٧٥ :p ,١٩٩١ ,Chant
به هر حال ،در چند دهه ي اخير، برخي از مديران و برنامه ريزان به سوي بهره گيري بيشتر از جنبه هاي مثبت اين بخش در برنامه ريزي و توسعه ي شهري متمايل شده اند. ازاثرات مهم و مثبت بخش غيررسمي مي توان به اين موارد اشاره کرد (ايراندوست ، ١٣٨٧: ٤٤):اين بخش با نيروي کار ارزان ، به پايين نگه داشتن هزينه هاي شهرنشيني کمک مي کند؛با تأمين نيروي کار ارزان به رقابت پذيري شهرها کمک مي کند؛تأمين کالا و خدمات اساسي با قيمت مناسب را به ويژه براي فقرا در پي دارد؛حيات فرهنگي شهري را از راه فعاليت هايي چون ارائه روزنامه و مجله به وسيله دوره گردان و موسيقي خياباني و ... غنا مي بخشد؛ و راهي براي ارتقا و دستيابي به خدمات و سطح زندگي مناسب در سکونت گاه هاي غيررسمي است .لذامي توان گفت که بخش غيررسمي داراي اهميت کارکردي بالايي براي کل شهر مي باشد. اين بخش ، از دو جنبه ارتقا و ساماندهي محيط شهري و ارتقاي زندگي فقرا مي تواند مورد توجه مديران و برنامه ريزان شهري قرار بگيرد.
٢-٥-اقدام براي احياي بخش غيررسمي و کاهش فقر
٢-٥-١-رسميت بخشي
فعاليـت غيررســمي عمــدتا ناشـي از هزينـه هـايي اسـت کـه رســمي شـدن و رسـمي مانـدن در پـي دارد. چنانکـه هرنانـدو دســتو در تجربــه ارزنــده اش در پــرو نتيجــه مــيگيــرد کــه هزينــه هــاي رســميت (The Costs of Formality) از قبيــل فراينـدها و قــوانين و مقــررات ، و هزينــه هــاي رســمي مانــدن (The Costs of Remaining) از قبيــل ماليــات و عــوارض و هزينــه هــاي خــدمات باعــث شــده اســت کــه فقــرا تــوان پرداخــت هزينــه هــا را نداشــته باشــند و غيررســمي بماننــد (١٣٤-١٩٨٩:١٣٣ ,Desoto).رسـميت بخشـي فعاليـت هـا در سـکونتگاه هـاي فقيرنشـين کـه عمومـا ماهيـت غيررسـمي دارنــد، بــه پاکســازي اجــزاي نــامطلوب و ضــداجتماعي کمــک مــيکنــد و امنيــت عمــومي را ارتقــاء مــيبخشــد، بنــابراين اجتماع محلي محيطي امن تر براي سـرمايه گـذاري مـيشـود، عـلاوه بـر ايـن قـانوني کـردن حقـوق امـلاک و فعاليـت ، امکـان ظهور رهبري درونزا از ميان خود فقرا را افزايش ميدهد (١٦٤,١٦٥ :١٩٩٦ ,Sanyal).
٢-٥-٢-تمهيدات نهادي
عمومــا بخــش غيررســمي فاقــد ســازماندهي نهــادي اســت و نبــود ســازمان هــا ونهادهــاي محلــي جوامــع فقيــر را از بهــره گيـري از فرصـت هـا و امتيـازات موجـود محـروم مـيسـازد. اگرچـه وجـود شـبکه هـاي اجتمـاعي و پيونـدهاي غيررسـمي از نکات بارز اين جوامع بـه شـمار مـيرود، امـا کمتـر پيونـدهاي آنـان کمتـر بـه تشـکيل نهادهـاي رسـمي مـيانجامـد. چنـين نهادهـايي بـه فقـرا فرصـت شـناخت مسـائل و راه حـل هـا و نيـز تـوان برقـراري ارتبـاط و برخـورداري از کمـک هـاي فنـي و مالي را ميدهد و همچون ابزاري نهادي فقرا را در بهبود شرايط کار و زندگي توانمند خواهند کرد.
٢-٥-٣-آموزش و کارآموزي
