بخشی از مقاله
مقدمه
طبیعت همیشه همراه انسان و الهام بخش او در خلق آثار هنری بوده است. انسان همواره تحت تاثیر طبیعت، احساس خود را به صورت شعر، موسیقی، نقاشی وغیره به ظهوررساندهاست. همچنینبسیاریاز شاهکارهایهنری، صحنه هایی زیبا از طبیعت هستند.
طبیعت جایگاه ویژه ای در ارتباط بین دنیای درون و دنیای بیرون دارد چنان که نقاشان شرق دور، طبیعت را به عنوان آموزشگاهی جهت تغییر و تبدیل جنبه های مادی به معنوی و عین به ذهن می دانستند و با خلق آثاری بی نظیر از مناظر طبیعی به بیانی ورای ظاهر آن دست یافته اند.
در این مقاله طبیعت، محدود شده به طبیعت گیاهی و نقش بیانی گیاهان که شاخص ترین عنصر طبیعت هستند، در فضاسازی تصویرگری کتاب های داستانی کودکان مد نظر قرار گرفته است.
منظور از بیان همان مفاهیمی است که با احساسات آدمی در ارتباط هستند. چنان که هربرت رید می گوید: »بیان امریمحسوس و مخیل است که از آن احساس ادارک می شود. در واقع صـــــــــــــورتِ بیان به احساسات نزدیکتر است.« (رید،١٣٨٠ ،١٨٥) یکی از عناصری که همواره مورد استفاده هنرمندان بوده تا احساسات و درونیات خود را نمایش دهند، طبیعت و منظره بوده است. طبیعت با ویژگی های ذاتی خود، القاﺀ کننده مفاهیم حسی و خیالی متفاوت
ﻭ متضاد است. چنان که درختان با برگ های سبز زنده و درخشان و شکوفه های لطیف و خوش رنگ بهاری بیانی از نشاط، طراوت و امید را القاﺀ کرده و در وجود انسان حسی از شعف، تازگی و زندگی ایجاد می کنند، در پاییز با شروع خزان و ریزش برگ ها، حسـی از غم و انـدوه و از دست دادن منتقل می شود و سپس در زمستان، با شاخه های لخت
ﻭ خشک، نمایی از تنهایی، سکوت و سکون، مرگ و گاه ترس و وهم را القاﺀ می شود. سزان می گوید: »نقاشی از طبیعتنسخهبرداریاز پدیدهطبیعینیست،بلکهجامهعمل پوشاندن به احساسات است.« (اندروز، ١٣٨٨،٢٥١)
به کارگیری طبیعت در تصویرگری کتاب های داستانی کودکــــــــان، باتوجه به این که شخصیت های غالب داستان های کودکان به نوعی با طبیعت در ارتباط بوده
ﻭ یــــا شخصیت های اصلی داستان، از عناصر طبیعت مثل گل ها، درختان وغیره تشکیل شده اند، در فضاسازی تصویری این گونه کتاب ها، حضور طبیعت قابل توجه است.
هدف از این پژوهش توجه به جنبه های بیانی طبیعت گیاهی در تصویرگری کتاب های داستانی کودکان است که تصویرگران از آن بهره جسته اند تا با استفاده از ویژگی های آن به درک بهتر مفاهیم داستان و باورپذیری آن برای کودکان کمکنمایند.
موضوع مطرح این است که طبیعت چه جنبه های بیانی و
تصویر١- قصه الاغه و کلاغه، آزاده افراسیابی، ١٣٨٥
تصویر٢- راز آبگیر، بهزاد غریب پور، ١٣٨٦
مفهومی در تصویرسازی کتاب های داستانی کودکان می تواند داشته باشد که با مراجعه به کتاب های داستانی کودک، به روش توصیفی- تحلیلی این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است.
کاربرد طبیعت در فضاسازی آثار تصویرسازی
یکی از ملزومات تصویرسازی برای موضوعات داستانی، صحنه پردازی و فضاسازی است. فضاسازی به آن منظور صورت می گیرد تا موقعیت زمانی، مکانی و همچنینحسوحالوبیانداستانبرایخوانندهملموسترشده و او را کمک کند تا با شخصیت ها و کنش های داستانی همراه شود.
تصویر٣-شکوفه ها، مریم توحدی، کتاب سال تصویرگران،١٣٨٥
دونا نورتون در مـورد فضاسـازی می گویـد: »صحنه پـردازی در داستان، یعنی موقعـیت زمانی و مکانی داستان، خواننده را یاری می کند تا در آن چه شخصیت ها می بینند، می شنوند، می بویند و لمس می کنند، سهیم شود و همچنین کنش ها و ارزش های شخصیت ها و کشمکش ها را برای او بیش تر قابل فهم می کند. خواه رخدادها در گذشته روی داده باشند یا مربوط به زمان حال یا آینده باشند. پشتوانه کلی اثر بر پیوند تنگاتنگ میان پیرنگ، شخصیت پردازی و صحنه پردازی استوار است. در برخی داستان ها، صحنه پردازی بخش مهم داستان را تشکیل می دهد. به گونه ای که بدون دریافت درست از زمــــــــان و مکان نمی توان شخصـیت ها و پیـرنگ را شـکل داد. چه بسا صحنـه ای که در نهایـت اختصـار بازگو می شود، هدف های گوناگونی را برآورده سازد. برای نمونه ممکن است پدیدآورنده حال و هوا، نیروی متضاد، پس زمینه تاریخی یا معانی نمادین باشد.« (نورتون،١٣٨٢ ،١١٢)
بیش تر داستان های مربوط به کودکان به نوعی با طبیعت در ارتباط هستند. بنابراین در فضاسازی این گونه داستان ها با توجه به درونمایه داستان، طبیعت به شکل های مختلف در ارتباط با شخصیت و یا حال و هوای داستان دیــــده می شود.
»در فضاهای مربوط به طبیعت روستایی یا طبیعت
تصویر٤- چوپان دریایی، آلن بایاش،١٣٥٤
تصویر٥- دخترک و گل نرگس، آلن بایاش، ١٣٧٢
آزاد، تصویرگر با رفتاری آزادتر و گسترده تر، پس زمینه کنش های تصویری قهرمانان خود را به نمایش می گذارد و با بهره جویی از نشانه های معماری یا عناصر طبیعی هم چون درخت ها، کوه ها و دشت ها، پس زمینه های مورد نظر خود را فراهم می سازد.« (اکرمی،١٣٨٧،٦٩)
در تصویرگری کتاب های داستانی کودکان، طبیعت گیاهی از جمله درختان و گل ها ، شاخص ترین عناصری هستند که برای فضاسازی داستان کاربردهای متفاوتی دارند. در این گونه تصاویر، طبیعت علاوه بر این که نشان دهنده موقعیت مکانی و زمانی داستان است، می تواند جنبه های
فصلنامه علمی- پژوهشی
۵۷
شــماره۷۱بهــــار۰۹
جنبه هـــــای بیانی طبیعت در تصویرسازیکتاب های داستانی کودک در ایران
تصویر٦- چهل قصه، بهزاد غریب پور، ١٣٨٥
بیانی موثری داشته و بر القای حس و حال داستان کمک نماید.
١- طبیعت عامل نمایش موقعیت مکانی و زمانی داستان
کاربردی ترین شکل استفاده از فضاسازی، نشان دادن موقعیت مکانی و زمــــانی رخدادهای داستان است. در داستان های مربوط به کـــــودکان، طبیعت بارزترین عنصری است که در فضاسازی ها حضور دارد، چراکه اغلب قهرمانان و شخصیت های داستان کودکانه حیوانات هستند. کودکان حیوانات را دوست دارند و به داستان هایی که حیوانات در آن نقش دارند علاقه و توجه بیش تری نشان می دهند. بنابراین این گونه داستان ها در میان کتاب های مربوط به کودکان حضور پررنگ تری دارند.
حیوانات با طبیعت پیوند تنگاتنگی دارند. لانه حیوانات در کوه، دشت، مزرعه، جنگل و برخی دیگر روی درختان، گل ها و غیره قرار دارد.
بنابراین فضاسازی این داستان ها اغلب با طبیعت همراه است که با توجه به نوع داستان و شخصیت های آن متفاوت جلوه می کند.شخصـیت های کودکـانه در فـضای خانـوادگی و دوست داشتنی کلاغ ها در »قصه الاغه و کلاغه)«تصویر١)، زندگی پر جنب و جوش کلاغ ها را روی درخت نشان داده و »راز آبگیر)«تصویر٢)، با طبیعت زنده و زیبای خود، محل زندگی شخصیت های داستان را به
تصویر٧-کوه و جویبار، گلچین بهبان
نمایش گذاشته است.
دوستی گل ها و پروانه ها حکایت دیرینه ای دارد که موضوع داستان های پرجاذبه ای برای کودکان است. در داستان »شکوفه ها)«تصویر٣)، شاهد حضور پروانه ها، قورباغه و کفش دوزک داستان را در فضایی شاد و زنده میان گل ها و گیاهان هستیم.
مکان رویداد بسیاری از داستان های کودکان، روستاها
ﻭ آبادی ها با زمین های کشاورزی، مرتع های سبز برای چرای حیوانات و قصه آشنای چوپانان است. این گونه داستان ها نیز برای کودکان کم نیستند. در تصویر٤، چوپان داستان گوسفندانش را برای چرا به دل طبیعت برده است. در این جا طبیعت علاوه بر نمایش موقعیت مکانی داستان، حسی از فضای تاریخی را نیز القاﺀ می کند.
»کاربرد رنگ قهوه ای حسی از فضای تاریخی و قدیمی را تداعی می کند و امکان بازگشت خواننده به گذشته های دور را فراهم می سازد.« (اکرمی، ١٣٨٤، ٩٩) نقوش تزیینی
ﻭ سنتی ملهم از طبیعت و تصویرگری فضای طبیعت به شیوه نگارگری نیز حسی از فضاهای تاریخی و قدیمی را القاﺀ کرده و بیننده را به گذشته های تاریخی می برد.
در تصویری ازداستان »دخترکوگلنرگس)«تصویر٥)، طبیعت به شیوه نگارگری تصویر شده است. نقش های تزیینی روی دیوار و لباس دخترک و شیوه نمایش درخت ، گل ها و گیاهان حیاط خانه با الهام از نگارگری، همچنین
تصویر٧- دو لقمه چرب و نرم، شهرزاد شوشتریان کتاب سال تصویرگران،١٣٨٤
تصویر٨- قصه الاغه و کلاغه، آزاده افراسیابی،١٣٨٥
رنگ های حاکم بر تصویر، حسی از فضای قدیمی و سنتی را القاﺀ می نمایند.
در جایی دیگر، تصویرگر برای نمایش فضای سنتی و تاریخی و بیان افسانه های قدیمی در داستان »چهل قصه)«تصویر٦)، از فضای طبیعت به شیوه نگارگری بهره برده است و ترکیب بندی خود را طبق نگاره ای مربوط به سده ٨ هجری قمری با عنوان »کوه و جویبار« (تصویر٧) که نمایش صرف طبیعت می باشد، انجام داده است. تپه های سبز، درختان شکوفه دار و سرو همراه با گل های کنار برکه و پرندگان با حرکت مارپیچی جویبار به همان شکل نگارگری سنتی تصویر شده است.
٢- کاربرد طبیعت در بیان شادی و نشاط
بر هیچ کس پوشیده نیست که تماشای زیبایی های طبیعت آرامش و نشاط به همراه دارد. چنان که لودویک فرنو١ از تاثیر حیات بخش طبیعت بر روح انسانی سخن گفته است: »تماشای چشم اندازهایطبیـعتهمهزنگـارهای روح را می زداید، تسکین می بخشد، قوای پراکنده اش را
تصویر٩- یک مشت نقل رنگی، نیره تقوی
تصویر١٠-نامههایزینب،محمدرضادادگر کتابسالتصویرگران، ١٣٧٠
جمع می کند، آن را به تعمقی آرام می خواند و بدان نیرو، حیات و طراوات می بخشد.« (اندروز، ١٣٨٨، ٣٢)
و کنت کلارک٢ نیز این حقیقت را بیان کرده است که: »تنها چیزی که همه انسان ها، به استثنای عشق، در آن وجه اشتراک دارند، حس لذتی است که از مشاهده یک منظره زیبا به آدمی دست می دهد.« (کلارک،١٣٧٠،١٢٤)
ذات طبیعت پاک و شادی آفرین است، سرشت کودکان نیز با طبیعت هماهنگ است. باتوجه به نیاز و گرایش کودکان
فصلنامه علمی- پژوهشی
1- Ludwig Fernow
2- Kenneth Clark
۷۷
شــماره۷۱بهــــار۰۹
جنبه هـــــای بیانی طبیعت در تصویرسازیکتاب های داستانی کودک در ایران
تصویر١١- یادهای کودکی، سیمین شهروان، ١٣٧٦
تصویر١٣- یک حرف و دو حرف، محمدرضا دادگر، ١٣٦٥
تصویر١٢- دختر، پرنده، چشمهایش، میترا عبداللهی،١٣٨٣ تصویر١٤- به دنبال فلک، مهکامه شعبانی، ١٣٧١
تصویر١٥- او خواهد آمد، آناهیتا تیمــــــوریان،ماخذ: کتاب سال تصویرگران،١٣٨٥
به فضاهای شاد و بانشاط، طبیعت بهترین فضایی است که می توان شادی و نشاط کودکان را به وسیله آن نمایش داد. طبیعت بهترین پاسخ برای نیاز کودکان به تحرک و تخلیه هیجانی است.
موثرترین عامل لذت و نشاط برای کودکان رنگ های زنده و درخشان طبیعت است. رنگ های سبز درختان و چمنزار، در آغوش خود گل های رنگارنگ قرمز، ارغوانی، زرد، صورتی، نارنجی وغیره را به بیننده عرضه می دارند. این رنگ های سرشار از طراوت و زندگی جلوه ای از نشاط، شادابی و تازگی را به نمایش می گذارند.
جمال الدین اکرمی در مورد استفاده تصویرگران کتاب کودک از این گونه رنگ ها، می گوید : » استفاده تصویرگران از رنگ های شاد و زنده، با هماهنگی دلنشین و هنرمندانه، بر شادابی و طراوت کودکانه و احساس زندگی و جنب و جوش کودک می افزاید و تصویرهای پدید آمده به زمینه ای غنی در نمایش شادی بخش و چشم نواز رنگ ها تبدیل می شود).«اکرمی،١٣٨٤ ،١٠٢)رنگ های شاد و زنده گل ها، درختان و گیاهان، پروانه ها وحرکت ابرها، چنان نشاطی کودکانه و سرمست از فضایی بهاری را در تصویر٧، به نمایش درآورده است که ناخودآگاه بیننده را با خود همراه کرده تا در دشت زیبا و پرگل و رنگارنگ به جست و خیز کودکانه بپردازد.
در تصویر٨ ، با این که فضای تصویر، تنوع رنگی زیادی ندارد، حرکت گل ها و رقص پروانه ها درجهت جست
تصویر١٦- معراج، داریا پترلی، ماخذ : همان
و خیزهای الاغی که شاخه ای گل بر دهان دارد، نشاط و شادی حیوان را بیش تر نشان داده است، گویی همه با هم از شادی به پرواز درآمده اند.
تصویرگر برای جلوه بیش تر شادی و هیجان دخترکی که یک مشت نقل رنگی هدیه گرفته، از گل ها و پروانه هایی که با شادی و هیجان کودک به پرواز درآمده اند، کمک گرفته است. عناصر طبیعت به ویژه گل ها و پروانه ها از جمله موثرترین عناصری هستند که شادی کودکان به وسیله آن قابل بیان است.
٣- کاربرد طبیعت در بیان صور خیالی و فراواقعی
در برخی موضوعات، عناصر طبیعت در خدمت موضوع و روایت قرار گرفته تا با بهره گیری از جلوه های بصری طبیعت، به داستان عمق بیش تری ببخشد.
در تصویر کردن بیان خیالی و فراواقعی، مفهومی ماورایی از طبیعت مدنظر قرار گرفته و با بهره گیری از عناصر دیداری، تصویر می شوند.
