بخشی از مقاله
مقدمه
هنرشناسان برای شناخت تمدن اسلامی بیشتر به آثار معماری و سفال روی آوردهاند و به هنر فلزکاری کمتر توجه درخوری داشتهاند. در نتیجه، هنوز گوشههایی از نقش فلزکاری در فرهنگ و تمدن اسلامی در تاریکی و ابهام باقی مانده است. در دوران اسلامی هنرـصنعت فلزکاری همانند سایر رشتههای هنری دیگر در طی چهار قرن اول بهتدریج متحول شد. اگرچه از لحاظ شیوه ساخت، شکل و حجمپردازی، به سبک تمدنهای قبل از آن نظیر تمدنساسانی١ ادامه حیات مییابد، در مقایسه با تمدنهای پیشین، گرایش به سادهزیستی و پرهیز از تجملگرایی که از ویژگیهای مکتب اسلام است در عرصه ساخت آثار هنری تحولاتی را به وجود آورد. مواد و مصالح کاربردی جهت ساختوساز آثار فلزی و همچنین زیبانگاری موضوعات تزئینی متأثر از اندیشه و بینش اسلامی، عالم هنر را نیز تحتتأثیر قرار داد. به پیروی از تفکر اسلامی، وحدت در شیوه نگارش تزئینات که مبین جهانبینی اسلامی است با خصوصیاتی نو جلوهگر میشود. به دلیل منع استفاده از طلا و نقره در ساخت ظروف، ساخت اشیای زرین و آثار تزئینی از طلا و نقره، منسوخ و بهجای آن استفاده از مس و مفرغ (برنز) و برنج رواج بیشتری پیدا کرد. در سایه اعتقادات جدید، موضوع تزئینات همچون نقشها و نقشمایههای تزئینی چندهزارساله مانند بز کوهی و شیر بالدار با جنبههای اساطیری و تشریفاتی برای مصرف شاهان و درباریان منتفی و جای خود را به عناصر و مضامینی همچون نقوش پرندگان و حیوانات و طرحهای اسلیمی با تلفیقی از نوشتههای کوفی و جملات تعارفآمیز، اذکار و ادعیه و مکتوبات اندرزگونه و توصیهها و دستورات دینی، مضامین داستانی و روایی، صحنههای شکار داد. فلزکاری در قالب نیازهای جامعه و کاربرد عملی و تا حدی ساده با تغییر مضامین و مبتنی بر شیوههایی نو و زیبا مورد استفاده روزمره قرار گرفت. در مجموع باید گفت آثار فلزی در قرون اولیه اسلامی بهخصوص ایران و موصل دارای طرحهای غیراختصاصی، تزئینات تلفیقی، ساخت احجام کاربردی و سادگی در شکل است. همچنین شکلهایی از این هنرـصنعت در پی ورود بینش و اندیشه اسلامی حذف یا دچار دگرگونی شدند که از آن جمله میتوان به تغییر در ابعاد غیرکاربردی و تغییر در موضوع و مفاهیم تزئینی آثار اشاره کرد. مکتب فلزکاری موصل که در حوزه تمدنی اسلام و در غرب ایران از زمان خلافت عباسیان به تدریج پدیدار گشت توانست با بهرهگیری از شیوههای ساخت، فنون و نیز الگوبرداری از موضوعات تزئینی اجراشده بر سطح آثار فلزی تمدن همجوار یعنی ایران زمان ساسانی و بهخصوص سلجوقی و ایلخانی آثار منحصربهفردی را ارائه دهد. آثار فلزی موصل بهلحاظ کمی و کیفی چنان بود که توانست در هنرفلزکاری شهرهایی همچون قاهره در مصر
تصویر١. بهرام گور و آزاده در یکی از ترنجهای ترصیعکاریشده آبریز شجاع بن منعه موصلی. مأخذ: العبیدی،١٩٧٠: ٨٦
ﻭ حلب و دمشق در سوریه نفوذ کند. شکل و محتوای آثار
ﻭ نیز شیوه ساخت و فنون برجسته و زیبای آثار موصلی نظیر ترصیعکاری که به طرز ماهرانهای بر بدنه آثار نقش میبست در آثار مصری و سوری با همان کیفیت توسط هنرمندان این کشورها و حتی هنرمندان موصلی مهاجر٢ به این مناطق بر آثارشان اجرا شد. در پژوهش حاضر، مکتب فلزکاری موصل و عوامل رشد و شکوفایی این مکتب، شیوه ساخت آثار فلزی، فنون اجراشده، موضوعات تزئین شکلها و چند نمونه از آثار فلزی این مکتب بررسی و تحلیل میشوند. نوع تحقیق حاضر براساس هدف، پژوهش بنیادین و روشِتحقیق توصیفیـتحلیلی است. همچنین نحوه گردآوری اطلاعات و دادهها از نوع کتابخانهای است. سؤالات مرتبط با این پژوهش عبارتاند از:
١.ویژگیها و شاخصههای مکتب فلزکاری موصل چیست؟ ٢.فنون ساخت، تزئینات، مضامین و مفاهیم موجود در زمینه آثارفلزی موصل کداماند؟
پیشینه تحقیق
در حوزه هنر فلزکاری موصل و پرداختن به ابعاد مختلف و متنوع این هنر بهجز کتاب مکتب فلزکاری موصل اثر صلاح حسین العبیدی پژوهش دیگری در این حوزه انجام نگرفته است و این اولین پژوهش علمی و فارسی در این زمینه است.
پژوهش در آثار فلزی دوره اسلامی چنانکه شایسته این هنر سنتی است مورد توجه پژوهشگران و هنرپژوهان هنر اسلامی قرار نگرفته و کتابهای مربوط به این موضوع انگشتشمار است. کسانی که درباره آثار فلزی و فلزکاری
تصویر ٢. نقش نمادین بهرام که در یک دست تبر و در دست دیگر یک سر بریده دارد. مأخذ: وارد،١٩٩٣: ٦٣
اسلامی به طور عام پژوهشهایی را نوشتهاند اندک هستند. در این میان باید از استانلی لن پول١ یاد کرد که درباره هنر فلزکاری مکتب موصل گفته است: »این مکتب فلزکاری دارای اسلوب ویژهای است که ویژگی عمده آن عبارت است از استفاده از تصاویر انسان، جانداران، صحنههای گوناگون شکار و زیادهروی در بهکاربردن نقره در ترصیعکاری است.(lane pool,1947: p .45)« همچنین کونل٢ در کتاب هنر اسلامی به بررسی آثار فلزی اسلامی پرداخته و یادآور شده که موصل در طی قرن هفتم در صنعت فلزکاری سرآمد بوده و بر فلزکاری دیگر شهرها همچون بغداد، حلب، دمشق و قاهره تأثیر گذار بوده است(کونل، ۶۷۳۱). گاستون میگون نیز آثار فلزی و هنر فلزکاری را بررسی کرده و خاطرنشان ساخته است که هنر فلزکاری موصل در قرن هفتم هجری به حد اعلای خود رسید. وی تأثیر این هنر بر دیگر تمدنهای آن روزگار را ستوده است. نامبرده تعدادی از آثار فلزی موصل، قاهره و دمشق را بررسی کرده است.(Migeon,1927:p.64)« کریستی٣ از دیگر هنرشناسان غربی در کتاب خود تحت عنوان میراث اسلام در بیست صفحه به موضوع فلزکاری موصل و نقش و اهمیت این شهر در زمینه تولید آثار فلزی پرداخت و یادآور شد که موصل در حوزه تمدنی ایران و در ارتباط با هنرمندان این کشور و نیز ارمنستان در حوزه هنر فلزکاری بوده است (کریستی،١٩٣٦:٥٣). همچنین در کتاب جامعهنر ایران نوشته رالف هراری،٤ آثار فلزی و فلزکاری اسلامی و فلزکاری موصل بررسی و ذکر شده است که هنر فلزکاری در دوره نفوذ مغولان به اوج و شکوه و عظمت خود رسید.
به نظر هراری، »چنین به نظر میآید که هنرمندان فلزکار موصل در اصل منشاﺀ کار خود را از مکتب مرصعکاری واقع در شمال و شمال شرقی ایران(خراسان) اخذ کرده یا حداقل میتوان گفت وابسته به مکتب هنری مذکور بوده اند.(Harari,1939:p.78-86)«
در سال ١٩٣٢م آقای گاستون ویت٥ آثار فلزی اسلامی عرضهشده در موزه هنر اسلامی قاهره را بررسی کرده و در چند سطر به یک اثر فلزی موصل و قاهره اشاره کرد که ساخت علی بن حسین بن محمد موصلی است و نیز فهرستی از اسامی فلزکاران شهر موصل را ارائه داد. در کتاب دیگری در نمایشگاه »هنر ایران« دوباره به آثار ارزشمند مکتب موصل پرداخت و در این میان سه قطعه از آثار فلزکاری را که ساخت علی بن حمود موصلی است بررسی و به تزئینات و نقوش و نوشتههای حکشده بر این آثار بههمراه تصاویر اشاره کرده است(.(Wite,1932:p.98
در سال ١٩٤٤ دیماند٦ در کتاب هنرهای اسلامی به موضوع آثار فلزی و فلزکاری پرداخت و دو صفحه از کتاب را به آثار هنری سلجوقیان در عراق اختصاص داد. در این دو صفحه وی اهمیت موصل در زمینه هنر فلزکاری را در طی قرن هفتم هجری یادآور شده و تعدادی از آثار فلزی موصل را برشمرده است(دیماند، ١٩٥٨: ٨٧). دکتر زکی محمدحسن در کتابی تحت عنوان هنرهای اسلامی فصلی را به آثار فلزی اسلامی اختصاص داده است. او در شش صفحه این فصل، درباره آثار فلزی موصل در طی قرن هفتم بحث کرده است(زکی، ١٩٤٨: ١٠٥–٨٧). وی همچنین در کتاب اطلس هنرهای تزئینی ۳۱۱ اثر فلزی جهان اسلام را بررسی کرده است که پنج اثر آن به مکتب فلزکاری موصل اختصاص دارد (زکی، ١٩٥٦). خاورشناس دیگری به نام دوگلاس باریت پژوهشی را در ۴۲ صفحه درباره آثار فلزکاری اسلامی که در موزه بریتانیا قرار دارد نوشته و به اهمیت شهر موصل به عنوان یکی از مراکز فلزکاری و نیز تأثیر این هنر بر آثار هنری نفیس سوریه و مصر و پراکندهشدن فلزکاران موصل در برخی شهرهای اسلامی اشاره کرده است(.(Barrett, 1945
دیوید تالبوت رایس یکی از افراد برجستهای است که درباره آثار فلزی دوران اسلامی تحقیقات فراوانی داشته است، وی سلسله مقالاتی در دهه چهل میلادی درباره آثار فلزی منتشر ساخت. او در سال ١٩٤٩م به بررسی قدیمیترین شمعدان موصلی پرداخت.٧ وی در این تجزیه و تحلیل شمعدان مذکور را با ظرافت و ریزهکاری خاصی با ذکر تمام جزئیات توصیف کرد و نظرات خود را در ارتباط با تصویر و شکل این شمعدان بیان کرد(.(Rice, 1949 رایس در سال ١٩٥٣م پژوهشی را درباره بررسی دقیق سه قطعه از آثار فلزکاری موصل و برطرف کردن خطای پژوهشگران پیش از خویش در مجله مطالعات شرق و آفریقا منتشر کرد .(Rice, 1953)
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
1. Stanley lane pool 2 . Kuhnel 3 . Christie 4 . Ralph harari 5 .Gaston Wite 6 . Demand
٧. این شمعدان هماکنون در موزه بوستون آمریکا نگهداری میشود. روی آن مهر سازنده و تاریخ ساخت اثر وجود دارد.
۹۲
شماره۸۲زمستان۲۹
پژوهشی در شیوههای ساخت و مضامین مکتب فلزکاری موصل مطالعه موردی: صندوقچه و شمعدان بدرالدین لؤلؤ
تصویر ٣. شکارچی بهصورت پیادهدر حال تصویر ٤. جنگجویان در حال نبرد. مأخذ: تصویر ٥. دو نفر در حال نواختن بربط و
شکار پرندگان. مأخذ: ویلسون،١٣٨٨: ٥١ همان دف. مأخذ: همان
١. واﮊهای است ترکی به معنی پدر شاهزاده، مرکب از اتا به معنی پدر و بک به معنی امیر. این لقب به مربیان فرزندان سلاطین سلجوقی داده میشد. اتابکان تا زمانی که شاهزاده کوچک به سن بلوغ میرسید بهنیابت از آنان امور کشور را در دست داشتند. اما کمکم چنان قدرت یافتند که زمام مملکت به دست ایشان افتاد و فرزندان سلاطین هیچ قدرتی از خود نداشتند (نک: ابن اثیر، ١٩٣٢). این در حالی است که برخی از پژوهشگران بر این باورند که آل زنگی تا سال ٦٥٣ق/١٢٥٥م که مغولان موصل را اشغال کردند همچنان بر موصل حکومت میکردند.
٢. صندوقچه در موزه بریتانیا، شمعدان در موزه آرمیتاﮊ، یکی از شمعدانها در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و دیگری در موزه مونیخ آلمان نگهداری میشود.
٣. بقایای شهر مشهور الحضر ]حضرموت[ در زمینهای پست بیابان وسیعی واقع در بین النهرین واقع میباشد.
مکتب فلزکاری موصل و عوامل مؤثر در تبدیل آن به مرکز مهم هنریـ صنعتی
شهر موصل در سال ٤٨٩ق/١٠٩٦م به تصرف سلجوقیان درآمد و هنرها و پیشههای مختلف به دست آنان شکوفا شد. درخشانترین دوره حکومت سلجوقیان در شهر موصل ایام فرمانروایی اتابک زنگی١ بود، که بین سالهای ٦٠٠ تا ٥١٦ق حکومت کرد. از ویژگیهای بارز اتابکان آل زنگی در موصل و بهویژه در دوران بدرالدین لؤلؤ توجه به انواع صنایع، فنون و انواع هنرها بهویژه هنرـصنعت فلزکاری بود. این اهتمام در مهارت صنعتگران در اشکال مختلف هنر فلزکاری و تزئینات آن جلوهگر شد. بهرغم آنکه از آثار فلزی تولیدشده در مکتب موصل تا قبل از قرن هفتم چیزی در موزههای معروف دنیا و گنجینههای خصوصی یافت نشده است، بدون شک این هنرـصنعت در آن شهر از زمانهای قدیم وجود داشته است، چون این هنر در قرن هفتم به شکوفایی رسیده بود. اما »دوره رونق آثار فلزی شهر موصل در ایام فرمانروایی بدرالدین لؤلؤ بر موصل و سرزمینهای اطراف آن بوده است)«رایس،١٣٨٤: ١١٠). در میان آثار فلزی موصلی چند اثر وجود دارد که بهسفارش بدرالدین لؤلؤ و برای وی ساخته شده است، همانند صندوقچه، شمعدان و دو سینی که با نام بدرالدین لؤلؤ در موزههای مختلف شناخته شدهاند.٢ شهر موصل در نزدیکی شهرهایی قرار دارد که اهمیت تاریخی دارند، مانند شهر آشور، نینوا و الحضر،٣ که همگی به هنر فلزکاری مشهور بودهاند. از سوی دیگر شهر موصل تا فتح ایران به دست مسلمانان عرب در سال ١٦ق/ ٦٣٧م همچنان تحت سیطره و نفوذ دولت ساسانی بود)«طبری، ١٩٦٣: ٣٦). ازآنجاکه ساسانیان در فلزکاری مشهور بودهاند، احتمالاً این هنر در شهر موصل از همان عصر ساسانی یا حتی اندکی قبل از ایشان وجود داشته است و همچنان تا دوره سلجوقی و بعد از آن نیز پابرجا مانده است. تاریخنگاران و جهانگردان عرب شهرت شهر موصل را در هنر فلزکاری تأیید کردهاند. برای نمونه، ابن سعید، جهانگرد مراکشی در سفرش به
جزیر العرب و عراق و موصل در سال ٦٤٨ق/١٢٥٦م چنین میگوید: »صنایع و حرفههای فراوانی در شهر موصل وجود دارد، بهویژه ظروف غذای ساختهشده از جنس مس که آن را برای پادشاهان میبرند.(Barrett,1945:14)« از این سخن آنچه میتوان استنباط کرد این است که شهر موصل در ساخت هنرمندانه آثار جایگاهی رفیع داشته است، چنانکه تقاضای محصولات مسی این شهر درخور طبقه پادشاهان بوده است. پر واضح است که این طبقه اموال کلانی را در راه بهدستآوردن نفیسترین ابزار و وسایل گرانبها و زینتی هزینه میکردهاند. آنها بهواقع گمشده و کمال مطلوب خود را در ظروف غذای مسی ساخت موصل میدیدند. استنباط دیگری که از سخن ابن سعید میشود این است که تولیدات شهر موصل به اندازهای فراوان بوده که این شهر را در رأس شهرهای تولیدکننده و صادرکننده آثارفلزی بهویژه آثار مسی قرار داده است. این شهر به ساخت آثار گران بهای طلایی از جمله چلچراغها مشهور بوده است. ابن اثیر در جریان بحث از حوادث سال ٥٦٥ق/١٢٥٨م نقل میکند که: »بدرالدین لؤلؤ هرساله چلچراغی از جنس طلا را با قیمت هزار دینار به مشهد میفرستاد)«ابن اثیر، ١٩٣٢: ٢١). با توجه به شکوفایی و رونق موصل در هنر فلزکاری و تولید آثار نفیس فلزی بهویژه در زمان خود بدرالدین لؤلؤ به نظر میرسد که این چلچراغها در موصل ساخته شده است. در قرن سیزدهم، موصل در شمال عراق یکی از مراکز بزرگ ترصیعکاری اسلامی گردید و در حقیقت شهرت و معروفیت این شهر به حدی بود که تا مدتی مدید همه کارهای ترصیع مس و نقره را به آن شهر نسبت میدادند.
به نظر میرسد عوامل مهمی وجود دارد که زمینه را برای رشد و شکوفاشدن صنعت فلزکاری موصل فراهم کردهاند. نخستین عامل دسترسی به مواد خام اولیهای بود که برای این صنعت لازم بود. طبعاً، مس ماده خام مهمی برای صنعت فلزکاری بوده و به نظر میرسد شهر موصل سنگ مس را از شهرهای دیگر منطقه جزیره تأمین میکرد، زیرا مس در آن مناطق بهوفور یافت میشد. ابن اثیر یادآور
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ٦ : دو فرد در حال کشتی گرفتن تصویر ٧. مردی بهصورت چهارزانو نشسته تصویر٨. بانویی تصویر خود را در آینه
مأخذ : العبیدی،١٩٧٠: ٤٧ و هلال ماه در دست گرفته میبیند،درحالیکهکنیزوملازمویصندوقچه
جواهرات به دست دارد. مأخذ: وارد،١٩٩٣: ٧١
میشود که »معادن مس در دیاربکر و در نزدیکی قلعه ذوالقرنین وجود داشته است)«همان: ١٩١) و نیز ابنالعربی مینویسد: »از کوه جوشش که مشرف بر شهر حلب است مواد خام مس را به موصل میآوردند)«ابنالعربی،١٩٥٨: ٢١٦).
در مناطق خابور و ارغانه نیز معادن مس سرشاری وجود داشت که کارگاههای ساخت محصولات فلزی هر کدام از دو کشور عراق و سوریه مواد خام اولیه خود را از این مناطق تأمین میکردند)«دیماند،١٩٥٨: ١٥١). عامل دیگر در رشد و شکوفایی مکتب فلزکاری موصل حمایت و تشویق دولتمردان و حاکمان موصل بود. سلاطین موصل آثار فلزی ساختهشده توسط هنرمندان موصل را از آنان میخریدند و از برخی از آنها در مدرسهها و مساجد به عنوان وسایل و ابزار کاربردی استفاده میکردند. برخی از این صنایع هم ساختهشده در منازل و کاخهای خلفا استفاده میشد.
عامل سوم هم مهارت و چیرهدستی فلزکاران موصل و خلاقیت هنری ایشان بود که موجب پیشرفت هنر فلزکاری در شهر موصل با ویژگیهای شاخص و ممتاز شد. شهر موصل همچنان در طی قرن هفتم پیشاهنگ شهرهای ساخت آثار فلزی مرصعکاری بوده است. فلزکاران موصلی پس از حمله مغول در سال ٦٦٠ق/١٢٦٢م از این شهر آواره شدند و پس از سقوط این شهر به شهرهای دمشق و قاهره گریختند و فعالیت خود را در آنجا ادامه دادند. شباهت آثار موصل با آثار قاهره و دمشق از نظر ساخت و تزئین دلیل بر این مدعاست)«العبیدی، ١٩٧٠: ٣٣).
در مکتب فلزکاری موصل آثار کاربردی و نفیسی تولید شد که توسط دولتمردان و طبقه اشراف و همچنین مردم عادی سفارش داده میشد. این آثار امروزه زینت بخش موزههای مهم دنیا نظیر موزه لوور، ویکتوریا و آلبرت لندن، متروپلی تن آمریکا، هنرهای تزئینی پاریس، آرمیتاﮊ لنینگراد، دالم برلین غربی و شرقی، مردمی مونیخ، گلستان تهران، اوقاف استانبول، اسلامی قاهره است.
عمدهترین فلزات در ساخت اشیا
در شهر موصل و در هنرـصنعت فلزکاری، انواع فلزات در ساخت آثار به کار رفته است. در مکتب فلزکاری موصل »ساخت اشیای فلزی تحت ضوابط و مقررات انجام میگرفت
ﻭ فلزکار خود را مقید به رعایت آن اصول میدانست، چرا که جنس و شکل و قالب هر شیﺀ میبایست متناسب با کاربرد آن میبود و بنا بر فراخورِ هر ظرف جنس فلز و شکل و اندازه متناسب انتخاب میشد. به همین جهت در تولید دستساختههای فلزی این شهر به انواع مختلفی از فلز و آلیاﮊهای کاربردی برمیخوریم)«بیانی،١٣٨٢: ٥٨). مهمترین فلزها عبارتاند از: مس، برنج، برنز یا مفرغ، نقره، طلا و فولاد. با توجه به پیشرفتهبودن این مکتب در ساخت
ﻭ تولید انواع آثار فلزی با فلزات متنوع احتمال میرود که از دیگر فلزات نظیر آهن، سرب و سایر آلیاﮊها در تولید آثار فلزی نیز استفاده شده باشد، لیکن اثری از اینگونه فلزات یافت نشده است. با بررسی آثار فلزی موصل مشخص شد
