بخشی از مقاله
چکیده
بدر الدین چاچی یکی از شاعران قرن هشتم هجري و از مقلّدان تواناي خاقانی است که تاکنون شعر او در ایران مورد توجه قرار نگرفته و آثارش در ایران رواج نداشته است. یکی از ویژگی هاي سبکی بدر چاچی و دیگر شاعران این عصر، استفاده گسترده از انواع علوم و فنون روزگار از جمله نجوم می باشد. بدرچاچی که علم نجوم را به طور کامل فرا گرفته بود، با پشتوانه ي استعداد سرشار، معلومات گسترده، ذهن وقاد و طبع روانش، با استادي و مهارت بی نظیر خود از مجموع اصطلاحات و احکام، ظرافتهاي این علم در تصویر گري هاي شعري خود استفاده کرده است.ترکیب و تلفیق و اصطلاحات نجومی با اعتقادات دینی و اساطیري همراه با رعایت انواع تناسب هاي لفظی و معنوي و ترفندهاي زیبا سازي کلام ، گاهی آن چنان هنري و شگفت انگیز است که خواننده راحیران و متعجب می کند و در برابر هنرنمایی و سحر قلم او تسلیم می سازد.این مقاله کوشیده است تا بر پایهيدقّت و ژرف ساخت هنري و زیبا شناسی شعر بدرچاچی پاره اي از تصاویر شعري او را که ملهم از اصطلاحات و احکام نجومی است بررسی و تحلیل نماید و میزان چگونگی و شگردهاي استفاده ي بدرچاچی از این باورها و اصطلاحات را در تصویر سازي نشان دهد.
کلیدواژهها: بدرالدین چاچی، دیوان بدر چاچی، علم نجوم، صورخیال
مقدمه
قرن هشتم هجري یکی از دوره هاي پربار شعر و ادب فارسی است و شاعران و نویسندگان نامداري در این عصر پا به عرصه ي وجود گذاشته اند. یکی از شاعرانی که در این دوره در قصیده ، غزل و قطعه جایگاه ممتازي دارد؛ بدرالدین چاچی است.بدرالدین چاچی به واسطه ي استفاده بیش از حد در به کارگیري باورها و اصطلاحات نجوم، همراه با تشبیه و استعاره هاي دور از ذهن وبا ترکیب هاي بدیع و هنري در بین توده ي مردم جایگاهی نیافته است و اشعارش در زمره ي دیریاب ترین ومتکلّف ترین اشعار ادب فارسی است؛ بدردرجامعه اي زندگی می کند که شاعر شرایط سنگین و دشواري دارد یکی از این شرایط احاطه ي کامل برعلوم متداول روزگار وکاربرد آن ها در شعر است و به قول نظامی عروضی شاعر باید:در» انواع علوم متنوع باشد و در اطراف رسوم مستطرف، زیرا که چنان که شعر در هر علمی به کار همی شود، هرعلمی در شعر به کار همی شود. - «نظامی عروضی، - 47 :1364
شاید یکی از دلایل این امر آن است که در این دوره قصیده سرایی، به نقطه ي پایانی خود نزدیک شده و شاعران قبلی گفتنی ها را گفته اند؛ بنابر این شاعران در پی استفاده از شگردها و مضامینی هستند که در شعر قدما سابقه نداشته باشد تا بدین وسیله بتوانند شیوه ي تازه اي را درحوزه ي قصیده سرایی ایجاد کنند و بدرچاچی یکی از شاعرانی است که با تجدید نظر در حوزه تصاویر شاعرانه و خیال شعري سبب می گردد که شعر او به گونه اي باشد که به قول مؤلف مجمع الفصحا وي را داراي طرز غریب باشد. - هدایت، :1336 - 436به قول مولف کتاب مخزن الغرایب »اکثر مردم هند فخر می کنند که فلان کس دیوان بدر چاچ را درس می گوید. -
«هاشمی سندلیوي، 1986م: - 305 وبه جهت همین تصنّع هاست که صاحب تذکره ي هفت اقلیم می گوید: » اگر چه شعرش نهایت دقت دارد اما از غایت پیچیدگی مفقود از مزه وکیفیت گردیده.« ادوارد براون، بدرچاچی را درکنار امیرخسرو دهلوي و حسن دهلوي به عنوان سه شاعري که در هندوستان اشتهار و احترامی تمام دارند و مردم هند مقام آنها را بعد از مولوي وسعدي قرار می دهند یاد کرده است. - برون،ج3، - 468: 1357عزیزاحمد اشعار بدر را نقطه تحولی درتوسعه سبک مخصوص هندي برشمرده و استادسعیدنفیسی، قصاید و قطعات وي را به سبک آذربایجانی دانسته و وي را آخرین شاعري که بدین سبک سخن سروده ،معرّفی کرده است . - نفیسی، - 468: 1344
در روزگار بدر چاچی یکی از علوم متداول، علم نجوم است که سده هاي پنجم وششم روزگار اعتلاي آن در سرزمین هاي اسلامی است.»در ظهور دانشمندانی نظیر ابوریحان بیرونی وحکیم عمرخیام در مشرق و ابن صاعد اندلسی وابو اسحاق زرقانی در مغرب متصرفات اسلامی گواه این مدعا است. تألیفات زیج طلیطی وزیج ملکشاهی وتقویم جلالی از فعالیت هاي مهم نجومی این عصر به شمار می رود.« - ماهیار، - 571 : 1369 و متأثر از همین مسئله است که آموختن علم نجوماطلّاعو بر آن علم در آن روزگار براي اهل فضل ودانش و ادب امري ضروري بوده به نحوي که اصطلاحات و باورهاي نجومی در زمره ي پرکاربردترین مضامین علمی شاعران این دوره به حساب می آید.
بدرچاچی از جمله شاعرانی است که در این میدان گوي سبقت را از دیگران ربوده است ومهم ترین دلیل آن این است که او به همه ي دانش هاي زمان خود وقوف کامل داشته است .استاد فروزانفر در کتاب سخن و سخنوران درباره ي شعر بدرچاچی می گوید:بسیاري» اطّلاع و احاطه وي بر لغات فارسی وعربی و اصطلاحات فلاسفه و اطبا و دقّت ادبی او درترکیب الفاظ سبب پوشیدگی آراء و افکار ساده وي گردیده... و به قضیت انصاف باید گفت رنج خوانندگان در ادراك مقاصد او با نتیجه اي که پس از غور و دقّت و مراجعه به شروح حاصل می کنند برابر نیست... معلومات وي در قوت طبع وي بر ابداع این تراکیب دستیاري قوي بوده است چه پس از تتبع و نظر ژرف بدین نتیجه می رسیم که رابطه معنوي بسیاري از این مفردات در حال ترکیب، زاده ي تدبیر علمی و اطّلاعات وسیع گوینده آنها می باشد....
یقین است که دقت و باریک اندیشی بسیار که خیال را از حد طبیعی بدان سو کشاند، مطلوب نیست و بدین جهت گاهی اندیشه وي به نظر ، بیروناز اعتدال می آید و به لغز و معما می ماند، هرچند در همین حال توانایی طبع وي محسوس است ولی خواننده را به غرض اصلی که تأثّر از خیال گوینده باشد دسترسی نیست، با این همه ژرفی فکر،گمان می رود که استاد به مسامحه و صلح انگاري درمقام تشبیه هم گاهی متمایل می شده باو موافقت پاره اي جهات از تخلّف بعضی دیگر صرف نظر می کرده است،در دیوانش ابیاتی دیده می شدکه همه دقایق تشبیه را دارا نیست. - نفیسی، - 615: 1344با توجه به این مقدمه در مقاله ي حاضر سعی بر این است تا جنبه هاي هنري کاربرد علم نجوم در تصویر سازي بدر چاچی موردجزیهت وتحلیل قرار گیرد و با دیدي تازه و بر اساس دقّت در ژرف ساخت هنري و ادبی شعر جایگاه و ارزش زیبایی آفرینی هاي او در این زمینه مشخص شود.
بازتاب علم نجوم در شگردهاي تصویرگري بدرچاچی
بدرچاچی شاعري خلّاق و مبتکر درحوزه ي زبان و تصویرگري هاي آن است .تسلّط خارق العاده ي بدرچاچی بر زبان و تصویر هاي بدیع در شعر او خواننده را به یاد اشعار خاقانی می اندازد. شباهت شیوه ي این دو شاعر تا به حدي است که به راحتی می توان برخی ابیات بدر را که در آن به استقبال قصیده اي از خاقانی رفته است در شعر خاقانی جاي داد؛ انتساب این بیت مشهور بدر به خاقانی از شباهت مفردات وترکیبات زبان این دو شاعر حکایت دارد.
آهوي آتشین را چون برّه در بر آرد کافور خشک گردد با مشک تر برابر
علاوه بر شباهت هاي مذکور که دلیل توجه بدر به شعر خاقانی است وي یک بار نیز در قصیده اي که در آن به استقبال قصیده اي از خاقانی رفته، از لقب وي به تصریح یاد کرده است و در مقام مقایسه شعر خود را بر شعر خاقانی ترجیح داده است:
افضل که از فرمان او بیرون نشد خاقان او آب رخ دیوان او زین شعر غرّا ریخته - بدر، - 273 : 1387 بدرچاچی در کاربرد آرایه ها در کلام خود از هیچ کوششی فرو گذار نمی کند شعر او سرشار از صنایع لفظی ومعنوي است از قبیل:ایهام، تشبیه، استعاره، مراعات نظیر، جناس و...والحق که در صنعت ایهام، ذهنی خلاق و مبتکر دارد، ظرافت و هنر بدر چاچی در به کار بردن این ایهام ها ، هنر و صنعت خواجه شیراز را به یاد می آورد، به طوري که با تأمل در شعر بدر می توان به ایهام ها و نکات تازه اي در شعر حافظ دست یافت چنان که در بیت زیر بدر می گوید:زهی کمان تو را تیر آسمان صد پی براي چرخ زمه مشتري شود هرماه - بدر: - 266
