بخشی از مقاله
چکیده
مصور سازی نسخ خطی و آثار ادبی تا قرن های متمادی از مهم ترین زمینه های تولید اثر توسط هنرمندان و نگارگران بشمار می رفت. از جمله این آثار، نسخه ای از دیوان خواجوی کرمانی متعلق به مکتب جلایری است که برخی نگاره های آن توسط جنید، نقاش بنام این مکتب به تصویر کشیده شده است. نسخه دیگر، خمسه نظامی است که برخی تصاویر آن همزمان با مکتب اصفهان، توسط هنرمندی به نام حیدر قلی نقش شده است. در این پژوهش دو نگاره "رسیدن همای به کاخ همایون" از نسخه دیوان خواجوی کرمانی اثر جنید و نگاره "خسرو بر در عمارت شیرین" از خمسه نظامی اثر حیدر قلی مورد بررسی قرار گرفته است. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی و از طریق بررسی و تطبیق ویژگی های دو نگاره مذکور صورت گرفته است. این بررسی و مقایسه با تکیه بر ویژگی های سبک شناسانه انجام شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که علیرغم تفاوت زمانی این دو نگاره، ویژگی های مشترکی در آن ها می توان یافت که نشان از تاثیر پذیری حیدر قلی از این نگاره و مکاتب هنری پیش از خود دارد. همچنین مشخص گردید که هرچند این هنرمند از نظر زمانی در محدوده مکتب اصفهان می گنجد اما ویژگی های آثارش او را به دوره های پیشین خود مرتبط ساخته است.
کلمات کلیدی: نگارگری جلایری، مکتب اصفهان، نسخ مصور فارسی،جنید نقاش، حیدر قلی
مقدمه
در طول تاریخ نگارگری ایران، نسخ ادبی متعددی توسط نگارگران به نقش و تصویر مزین شده اند. از جمله این منابع که توسط نگارگران چیره دست ایرانی به تصویر درآمده است، یکی خمسه نظامی و دیگری دیوان خواجوی کرمانی است. دیوان خواجو در مکتب جلایری و توسط هنرمندی به نام جنید به تصویر مزین شده است. مکتب جلایری از مکاتب مهم نگارگری ایران است که در سال 736 ه.ق و بعد از فروپاشی حکومت ایلخانان در ایران شکل گرفت. جنید بغدادی یکی از هنرمندان چیره دست این مکتب است که یکی از نگاره های منسوب به وی آن به نام رسیدن همای بر در کاخ همایون در این مقاله مورد بررسی و مقایسه با آثار از حیدر قلی هنرمند چیره دست مکتب اصفهان قرار خواهد گرفت.
مکتب نگارگری اصفهان که با انتقال پایتخت صفویان به شهر اصفهان در 1006 ه.ق در این شهر شکل گرفت، تحولی در نگارگری ایران محسوب میشود. نقاشان بنامی چون صدیقی و رضا عباسی دو نمونه بارز از نگارگران این مکتب هستند. از دیگر هنرمندان این مکتب حیدر قلی نقاش است که در این مقاله نگاره ای از آثار وی مربوط به نسخه خطی خمسه نظامی به نام "خسرو بر در عمارت شیرین" مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. این نگاره امروزه در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می شود. حیدر قلی را شاگرد رضا عباسی و از پیروان هنری او به شمار می آورند.
گسستی که در این دوره در نقاشی ایرانی نسبت به دوره های پیشین مشاهده میشود پیآمد تغییرات عمده ای است که در شرایط فرهنگی و اجتماعی ایران رخ داد. با اینهمه ویژگی هایی در برخی از نگارههای این مکتب وجود دارد که می تواند به نوعی نشان از بازگشت به سنت های کهن نگارگری ایرانی باشد. این پژوهش با هدف بررسی این ویژگی ها و نیز شناخت و معرفی ویژگی تازهای از نگارههای متعلق به مکتب اصفهان انجام گرفته است. روش مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و با تطبیق ویژگی های مشترک دو نگاره صورت گرفته است. برای نیل به این هدف، دو نگاره مذکور ابتدا از منظر سبک شناختی مورد بررسی قرار گرفته و سپس با انطباق ویژگی های مشترک هر دو نگاره، به هدف مورد نظر این پژوهش، دست خواهیم یافت.هرچند تا امروز مطالعات و پژوهش های ارزندهای درباره نگارگری ایرانی توسط محققان ایرانی و خارجی صورت گرفته است، اما هنوز بخش مهمی از این تصاویر مورد بررسی قرار نگرفتهاند و جای خالی پژوهش در بسیاری از این آثار احساس میشود.
تأثیر مکتب جلایری بر نگارگری نسخ خطی دورهی صفوی
پیشینه پژوهش
درباره نگاره همای و همایون به صورت مستقل و یا دیوان خواجوی کرمانی متعلق به مکتب جلایری مقالات متعددی موجود است. از مقاله جمله طبیعت در نگارگری با تکیه بر نگاره همای و همایون نوشته محبوبه سعیدی که در مجله هنر زمستان 78 چاپ شده است و یا مقاله ای که به قلم خانم مهناز شایسته فر نگاشته شده و شرح مفصلی بر نگاره های دیوان خواجوی کرمانی است. و در شماره 126 کتاب ماه هنر سال 87 منتشر شده است. در خصوص مکتب جلایری نیز مقلات متعددی موجود است که از موارد معتبرتر می توان به مقاله مکتب نگارگری بغداد آل جلایر، نوشته یعقوب آژند که در نشریه هنرهای زیبا شماره 14 سال 82 به چاپ رسیده است، اشاره کرد. در مورد حیدر قلی و آثارش جز چند خط مختصر در کناب هایی چون نقاشی ایران از دیرباز تاکنون نوشته پاکباز، و یا اثر گرانسنگ کریم زاده تبریزی و نقاشی ایرانی نوشته شیلا کن بای و نیز کتاب مکتب اصفهان اثر یعقوب آزند مطلب بیشتری به دست نیامد. در خصوص مطلب مورد نظر این پژوهش نیز تاکنون مطالعه تطبیقی و یا مستقلی به جهت بازیابی شباهت های دو مکتب انجام نشده است.
مروری بر مکتب جلایری
پس از فروپاشی حکومت ایلخانان در ایران در سال 736 ه.ق مکتبی پا به عرصه هنر ایران نهاد که به مکتب جلایری یا مکتب تبریز- بغداد شناخته می شود. آل جلایر از سلسله های محلی ایران بودند و تبار آنان به مغولان می رسید. بعد از فروپاشی ایلخانان به قصد کسب قدرت سیاسی به پا خواستند و توانستند توسط فردی به نام شیخ حسن بر بخشی از غرب ایران مسلط شده، سلسله جلایری را بنا نهند. در این زمان هر چند ایران در نابسامانی سیاسی ناشی از حکومت های خانی به سر می برد، شیخ حسن توانست دولت معتبری را بنا نهند و هم به سبب هنر دوستی و هنر پروری فرزندان او 1بود که پایه های مکتب جلایری یا مکتب بغداد بنا نهاده شد. - آژند، - 84 : 82 از تحولات مهم هنری این دوره پیدایش خط نستعلیق بود که توسط میرعلی تبریزی پایه ریزی شد و بعد از آن بود که اغلب نسخ خطی فارسی به این مزین نوشته شد. مکتب جلایری تحت حمایت احمد جلایر2 و در شهر بغداد که در آن روزگار به مرکز مهم هنری بدل شده بود پا گرفت و بالیده شد. این مکتب را پیش زمینه ای برای تولد مکاتب بعدی نگارگری از جمله هرات می دانند. در واقع سه نسل از نقاشان دربار مغولان - ایلخانان و جلایریان - گام به گام نگارگری ایرانی را تا تکوین یک سبک منسجم پیش بردند. - پاکباز، - 66 :1390
