بخشی از مقاله
چکیده
شعر فارسی و عربی از گذشته پیوندی ناگسستنی باهم داشتند و همواره توجه محققان و پژوهشگران دو ادب را برای پژوهش ها و بررسی های تطبیقی فراهم کرده است . شرایط اجتماعی و سیاسی مشابهی که در ایران پس از مشروطیت و جهان عرب پس از عصر نهضت بر ادبیات دو زبان سایه افکنده بود منجر شد که دستاوردهای ادبی مشابهی در دو ادب خلق شود. از سوی دیگر عوامل زمینه ساز نهضت ادبی معاصر ایران و جهان عرب شبیه به هم بوده و شعر و ادب فارسی و عربی با تغییرات و تحولات نسبتا مشابه ای مواجه بودند که علیرغم برخی تفاوتها، موضوعات و مضامین شعری شاعران دو زبان شباهت های زیادی بویژه در موضوعات اجتماعی و ملی پیدا کردند.
ازسوی دیگر؛ تجدید و نوآوری ای که شعر معاصر فارسی و عربی به خود دید ابتدا در مضامین و سپس در ساختار و اسلوب جلوهگر شد. این امر ما را بر آن داشت تا مضامین اجتماعی و ملی شاعران معاصر فارسی و عربی را به روش تحلیلی - توصیفی بررسی کرده و به نقد و مقایسه آنها بپردازیم. بررسی موضوعات و اغراض شعری شاعران معاصر فارسی و عربی حاکی از آن است که این شاعران با تاثیرپذیری از ادبیات غرب و ترجمه ی آثار شاعران غرب، به موضوعاتی گرایش پیدا کردند که شاعران پیش از آنها، بدان ها نپرداخته بودند؛ لذا موضوعات روز جهان ، مسائل و حوادث سیاسی و اجتماعی ، آزادی و توجه به زندگی طبقه ی زحمت کش و فقیر جامعه ، از جمله مضامین مشترک نزد شاعران معاصر فارسی و عربی به شمار می آیند .
مقدمه
ادبیات تطبیقی به بررسی تلاقی ادبیات در زبان های مختلف و روابط پیچیده آن در گذشته و حال و روابط تاریخی آن از حیث تأثیر و تأثر در حوزه های هنری ، جریان های فکری مکاتب ادبی ، موضوع ها ، افراد و غیره می پردازد . - محمدزاده ، 4 : 1387 - پیشینه ی روابط و تعاملات فرهنگی ایران و عرب به عنوان ساکنان یک منطقه به دوران کهن میرسد. ایرانیان و اعراب، پیش از اسلام به دلیل نزدیکی مکان و پس از آن به دلیل پیوندها و باورهای مشترک اسلامی، همواره اشتراکات، پیوندها و اقترابهایی داشته اند که این پیوندها و اشتراکات به طور خاص در ادبیات آنها تجلی پیدا کرده است.
دگرگونی در شعر فارسی و عربی به دلیل زمینه های مشترک و مشابه ادبیات فارسی و عربی و مسائل سیاسی و اجتماعی منطقه ، کمابیش به یک صورت و همزمان شکل گرفت. با توجه به اشتراکات فکری، فرهنگی و اجتماعی دو ملت، در یکی دو سده ی اخیر، در ادبیات هر دو ملت ، به ویژه در شعر آنان، تحولات عمیق و فراگیری در موضوعات و مضامین شعری رخ داد که در نتیجه آن مضامین سیاسی، فکری، اجتماعی، ملی و میهنی مورد توجه شاعران هر دو ملت قرار گرفت .
بخشی از این تحول، تابع شرایط جدید فکری و اجتماعی هر دو ملت است که در جهان عرب این تحول با آشنایی و ارتباط اعراب بویژه مردم مصر و لبنان با کشورهای غربی انجام گرفت و در ایران نیز برخاسته از دگرگونیهای اجتماعی و فکری عصر بازگشت و به ویژه بیداری فکری-اجتماعی نهضت مشروطیت به بعد روی داد . البته در این میان، آشنایی با زبان های اروپایی و ترجمه ادبیات غربی به زبان های فارسی و عربی، یکی از مهمترین عواملی است که در بیداری اجتماعی هر دو ملت و تحول ادبیات و شعر آنان موثر بوده است .
بیان مسأله ، روش تحقیق و پیشینه پژوهش :
شعر فارسی و عربی قبل از دوره ی معاصر، هر دو به لحاظ محتوا و مضمون شعری دچار رکود و فقر شده بودند. اما پس از از این دوره، در ادبیات هر دو ملت و مخصوصا شعر، با توجه به نهضت ترجمه و آشنایی آنها با ادبیات غرب، تحولی شگرف اتفاق افتاد. این تحول علاوه بر تغییر در ساختار و سبک شعر ، مضمون و اغراض شعری هم دستخوش تحول عظیمی شد؛ به طوری که مضامینی که قبل از عصر معاصر در دو زبان زیاد بدان ها پرداخته نمی شد مورد توجه شاعران قرار گرفت .
شاعران در دوره معاصر، به مردم و دردها و مشکلات آنان پرداختند و حتی پای شعر به مسائل روز مملکت و سیاستهای آن کشیده شد تا جایی که بخش عظیمی از شعر شاعران معاصر به شعر اجتماعی ، سیاسی و ملی تبدیل گردید . این اتفاقات و جریانات ادبی و فکری تقریبا به صورت مشابه در کشورهای عربی و ایران رخ داد. همین مسأله ما را بر آن داشت تا با تکیه بر آثار برخی از شاعران برجسته معاصر دو زبان موضوعات اجتماعی و ملی مرود توجه و مشتر ک میان آنها را استخراج و مورد بررسی تطبیقی قرار دهیم.
اما سوالاتی که این تحقیق در پی پاسخ گفتن به آنهاست عبارتند از: عوامل تغییرات محتوایی شعر معاصر چه بوده است ؟ موضوعات اجتماعی و ملی مشترک میان شاعران عربی و فارسی چیست؟ بدین منظور در این مقاله ابتدا به طور مختصر به وضعیت شعر فارسی وعربی قبل از عصر نهضت و بعد از آن پرداخته شد و سپس شعر اجتماعی وملی فارسی و عربی با ذکر مثال هایی از شاعران برجسته هر دو زبان به روش تحلیلی-توصیفی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت در زمینه ی شعر معاصر فارسی و عربی و تغییرات آن کتاب های زیادی نگاشته شده است که بعضی از آنها به روند تاریخی این تغییر اشاره کرده اند مثل کتاب " اتجاهات الشعر العربی المعاصر " نوشته ی " سلمی خضراء الجیوسی " و " الاتجاهات الادبیه فی العالم العربی الحدیث " اثر " انیس المقدسی " و کتاب های " ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط پهلوی " و " شعر معاصر عرب " نوشته ی " محمدرضا شفیعی کدکنی " که به بررسی روند این تغییرات پرداخته اند .
مقاله ی " زهرا خسروی " با عنوان " بررسی مقایسه ای تحولات شعر معاصر عربی از عصر نهضت به بعد و تحولات شعر معاصر فارسی از عصر مشروطیت به بعد " به بررسی روند و چگونگی تحولات شعر فارسی و عربی در عصر معاصر می پردازد . ولی این پژوهش با اشاره کوتاه به روند تحولات شعر معاصر فارسی و عربی، به بررسی تغییرات مضامین شعر فارسی و عربی و بویژه مضامین سیاسی و اجتماعی به همراه مثال هایی از شاعران نامی دو زبان می پردازد که از این جنبه ، تازگی دارد .
