بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق و پژوهش به عنوان زیر مجموعه ای از نهاد علم، زیربنای توسعه در عصر اطلاعات است واساساً هر جامعه ای برای برنامه ریزی در سطح خرد وکلان و دستیابی به توسعه و اقتصاد دانش بنیان، ناگزیر به انجام تحقیق و پژوهش است. امروزه سرعت تولید اطلاعات و تحولات علمی و فنی برخاسته از پژوهش ها چنان است که سخن از اهمیت تحقیق و پژوهش گفتن، امری بدیهی و پیش پا افتاده تلقی می شود. شکی نیست که پژوهش امری مهم و حیاتی برای جامعه محسوب می گردد زیرا تحقیقات در ایجاد ارزش افزوده کلان اقتصادی، تولید علمی، تولید صنعتی، خودکفایی، درآمد سرانه، تغییرات اقتصادی اجتماعی سیاسی و فرهنگی، اشاعه علم و فرهنگ و دانش و به طور کلی توسعه ملی کشور در ابعاد مختلف تأثیر قابل توجهی دارد.
دانشگاه ها با در اختیار داشتن بیشترین ظرفیت های فکری و معنوی، مهم ترین محل تولید علم محسوب شده و از این رو سامان دهی به تحقیقات دانشگاهی از مهم ترین عوامل مؤثر در پیشرفت همه جانبه جامعه است. اما نباید این واقعیت را انکار کرد که پژوهش ها بر اساس مسائل و نیازهای واقعی صورت پذیرد تا بتوان از یافته های تحقیقات و فعالیت های پژوهشی استفاده مؤثرتری به عمل آورد. از این رو بررسی، مطالعه و شناسایی نیازها، مسایل و تنگناهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر کشور؛ اولین گام مثبت به سوی توسعه و پیشرفت می باشد.
محدودیت منابع اعم از بودجه، منابع انسانی و زمان از یک سو و مقتضیات تصمیم گیری به سبب پیچیدگی آن از سوی دیگر ایجاب می کند که دانشگاه ها و مؤسسات آموز ش عالی نسبت به شناسایی زمینه ها و موضوع های پژوهشی حایز اولویت اهتمام ورزند. از این رو همگام با درک فزاینده در خصوص نقش و جایگاه تحقیقات در تحقق اهداف و دستیابی به توسعه، جهت دهی فعالیت ها به سوی نیازها و اولویت بندی پژوهش ها از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده است، به طوری که نیازسنجی پژوهشی و شناسایی مکانیزم های انجام آن، یک ضرورت اجتناب ناپذیر به شمار می رود. در این مقاله تلاش گردیده است تا ضمن مرور بر اهمیت پژوهش و تحقیق، تعریف جامعی از نیازسنجی پژوهشی ارائه گردد و در ادامه به بررسی اهمیت و جایگاه نیازسنجی پژوهشی در مدیریت پژوهش های دانشگاهی پرداخته شده است.
.1 مقدمه
پیشرفت هر جامعه انسانی در گرو رشد و توسعه فعالیت های پژوهشی آن است. از این رو، بخش چشمگیری از امکانات مادی و غیر مادی کشورهای پیشرفته ی جهان امروز صرف امور تحقیقاتی می شود. نهادها، مؤسسات و سازمان های پژوهشی متعددی در سطح جامعه در جهت حل مسائل و مشکلات موجود خود، جامعه و حتی جهان به تحقیق و پژوهش می پردازند.
دانشگاه به منزله موتور محرکه پیشرفت و توسعه جامعه، یکی از این نهادها می باشد. دانشگاه و به طور کلی نظام آموزش عالی، با ارزش ترین منبعی است که هر جامعه برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد و دانشگاه ها و مؤسسات تحقیقاتی به لحاظ دانش، اعتبار زیادی کسب کرده اند و پویندگان راه علم و ترقّی محسوب می گردند.
پژوهش منبع دانایی و و توانایی برای هر ملتی است ، منشأ دانایی است چرا که موجب بسط و گسترش دامنه شناخت و اطلاعات بشری از محیط فیزیکی، زیستی و اجتماعی و غیره می گردد و منشأ توانایی است زیرا که منجر به تولید فناوری و تکنولوژی شده و توانمندی بشر را در تسیر عوامل محیطی و تأمین رفاه و آسایش بالا می برد؛ بنابراین پژوهش اساس توسعه کشور ها محسوب شده و تفاوت در استاندارد های رفاه و سطح زندگی در جوامع مختلف، ناشی از اختلاف در میزان بهره مندی از پژوهش و تولیدات علمی و به تبع از آن دسترسی به تکنولوژی ها و فناوری های نوین است
دانشگاه به عنوان پایگاهی برای فعالیت های پژوهشی به منظور کشف حقایق و پدیده های نو، که راهگشای مسائل و مشکلات انسان ها و جوامع بشری است باید مورد توجه خاص باشد. دراین راستا باید به تقویت روحیه تحقیق و پژوهشگری، نوآوری و حفظ انگیزه های تحقیقاتی پرداخت و بسترهای لازم را را برای تحقیق و پژوهش در محیط دانشگاه فراهم ساخت.
فرودر - 2002 - 1 معتقد است انجام پژوهش، بین المللی ترین کارکرد علمی دانشگاه هاست و دارای ارزش های اجتماعی و اقتصادی است. ویچیام و همکاران - 2009 - 2 معتقدند که کمیت و کیفیت پژوهش های دانشگاهی یکی از مهم ترین معیار ها برای پیشرفت علمی و تعالی دانشگاه هاست. تین - 2004 - 3 عنوان می کند که تحقیق یکی از کارکرد ها و وظایف مهم دانشگاه ها در سرتاسر دنیاست و اعضای هیأت علمی به عنوان عمده ترین محققان نقش حیاتی در تولید علم و دانش دارند
ارزیابی مؤسسات آموزش عالی به ویژه دانشگاه ها در جهان نشان می دهد که برخی از این مراکز با ساختاری غیر متمرکز و فرهنگ سازی قوی خود و با تهیه و تدوین برنامه علمی و تخصصی شرایط و فرصت های زیادی را برای هیأت علمی و دانشجویان فراهم کرده و ضمن ایجاد نگرش های مطلوب در آنها سطح تعهد و رضایت شغلی آنان و بهره وری تحقیقات و دانشگاه را افزایش داده اند
پژوهش دانش تولید می کند و کاربرد دانش در عمل، سبب توسعه می شود. مسئولیت توسعه تحقیقات و تولید دانش بر عهده دانشگاه ها می باشد که با توجه به امکانات، توانایی ها و تجارب علمی انتظار می رود که آن ها این رسالت را به بهترین نحو به انجام برسانند و نقش های متعدد خود خود را در پاسخگویی به مسئولیت های ماهوی و اجتماعی خویش ایفا کنند. در این خصوص دانشگاه ها باید پژوهش را همانند آموزش جزء لاینفک فرهنگ خود درآورند و بتوانند عالمانه تر و با بهره وری بیشتر امور را هدایت کنند و از این بن بست های آموزش رها شوند
اگرچه پژوهش و تحقیقات دانشگاهی یکی از مهم ترین عوامل پیشرفت و توسعه تلقی می شود، اما همین پژوهش ها و تحقیقات باید به طور صحیح و شایسته مدیریت شوند. اگر پژوهش ها به درستی نیازسنجی و اولویت بندی ، سازمان دهی، و نظارت نشوند نه تنها امکانات و منابع به هدر رفته، بلکه ممکن است باعث گمراهی و تصمیم گیری های غلط گردند. به عبارت دیگر، پژوهش ها زمانی بیشترین فایده را خواهند داشت که به طور صحیح مدیریت شوند.
.2 مفهوم نیازسنجی پژوهشی
از جمله اهداف سازماندهی و اجرای طرحهای پژوهشی میتواند تغییر دادن وضعیت موجود و حصول به ایدهآلها و آرزوهای مطلوب باشد. بررسی ادبیات حوزه تعلیم و تربیت نشان میدهد بسیاری از محققان و صاحب نظران بر این باورند که پژوهش؛ نقش بارزی را در حل مسائلی که قلمروهای مختلف آموزش و پرورش در آغاز هزاره جدید در تمام کشورها با آن مواجه هستند، ایفا میکند. تصمیمگیری درباره نوع و ماهیت پژوهشها در مراکز آموزشی و پژوهشی، یکی از چالش زاترین مباحث در حوزه مدیریت و برنامهریزی پژوهشی محسوب میشود. اینکه درباره چه چیزی باید پژوهش کرد و کدام موضوعات یا عنوانها اولویت دارند، پرسشی است که ادبیات برنامه ریزی پژوهشی را بیش از نیم قرن به خود مشغول کرده است
در واقع اکثر محققان بر این باورند که لازمه و شالودهی شناسایی عناوین پژوهشی ارزشمند و موضوعات اساسی، نیازسنجی پژوهشی است. نیازسنجی پژوهشی، با گردآوری اطلاعات از متخصصان و افراد ذیربط و تجزیه و تحلیل آنها، به شناسایی نیازهای واقعی افراد، گروهها و سازمانها کمک چشمگیری میکند
نیازسنجی پژوهشی ریشه در نیازسنجی و مدیریت پژوهش دارد و ارائه تعریفی از آن به واسطهی جوان بودن و عدم برخورداری از ادبیات نظری و پژوهشی غنی، بسی دشوار است. لیکن با وجود تمامی این محدودیتها، نیازسنجی پژوهشی را فرآیند شناسایی نیازهای پژوهشی بالقوه، تعیین اولویت در بین پروژههای تحقیقاتی مختلف و تصمیمگیری مناسب در زمینه تخصیص منابع به بهترین و مهمترین پروژهها میدانند - فتحی واجارگاه، . - 1385 بنابراین در یک برداشت کلی، نیازسنجی پژوهشی فرایندی پیچیده و دشوار است که با شناسایی نیازهای پژوهشی بالقوه آغاز میشود، با اولویت بندی این نیازها ادامه مییابد وهایتاًن با تدارک مبنایی برای تخصیص منابع در دسترس به عناوین پژوهشی به اتمام میرسد.
در خصوص دلایل نیازسنجی پژوهشی دیدگاههای مختلفی مطرح شده است. این دیدگاهها بیانگر آن است که تحقیقات آموزش وپرورش باید با اولویتهای سازمان انطباق داشته و از اتلاف منابع پژوهشی درحوزههایی که فاقد اولویت و اهمیت هستند جلوگیری کرد. برای جلوگیری از دوبارهکاری و پراکندهکاری در سازمان آموزش و پرورش باید پژوهشهای تربیتی سازماندهی شود و همچنین تخصیص بهینه اعتبارات پژوهشی باید براساس اولویتهای تحقیقاتی سازمان بوده و به ایجاد ساز وکارهای کاربردی کردن اهداف و نتایج طرح های تحقیقاتی کمک کند. نیازسنجی پژوهشی روشی برای یادگیری آنچه که قبلا فرا گرفته شده است و نیز خلاهایی که در یادگیری مورد غفلت واقع شده اند فراهم می کند. نیازسنجی پژوهشی علاوه بر موارد ذکرشده به تخصیص منابع، هماهنگسازی برنامه های پژوهشی و ایجاد توازن در سهم انواع پژوهشها و همچنین به پیشگیری از بحرانهای آینده فراروی نیز یاری میرساند
با توجه به این موارد، مراحل نیازسنجی پژوهشی عبارت است از: شناسایی نیازهای پژوهشی، تعیین اولویتهای پژوهشی و تخصیص منابع مورد نیاز پژوهشها. شناسایی نیازهای پژوهشی عبارت است از: فرآیند شناسایی تمام طرحها و موضوعهای پژوهشی بالقوه، صرفنظر از کیفیت، درجه اهمیت و اولویت آنها
با توجه به مقایسه دیدگاههای مطرح شده و بررسیهای صورت گرفته مهمترین مراحلی را که در تعیین اولویتهای پژوهشی میتوان در نظر گرفت شامل موارد زیر میباشد:
✓ مشاوره با ذینفعان و تصمیم گیری درباره نحوه مشارکت
✓ تولید ایده برای پژوهش
✓ اولویت بندی عناوین مربوط به پژوهش ها
✓ انتخاب روش اولویت یابی
✓ اجرای عناوین پژوهشی - جانسون وکیسی2، . - 1997
.3 اهداف نیازسنجی پژوهشی
امروزه نیازسنجی پژوهشی به عنوان یکی از بنیادیترین و حیاتیترین فعالیت در فرایند تدوین برنامههای پژوهشی تلقی میگردد. به طور کلی نیازسنجی پژوهشی دارای هدفهای متعددی است که از جمله مهمترین آنها را میتوان به شرح زیر برشمرد:
1. دستیابی به یک جهتگیری روشن به منظور هدایت فرایند برنامهریزی پژوهش؛
2. انطباق بخشیدن تحقیقات در سازمانها و نهادهای مختلف با اولویتهای شناسایی شده؛
3. جلوگیری از اتلاف منابع پژوهشی و ممانعت از صرف این منابع در حوزههایی که فاقد اولویت و اهمیت هستند؛
4. سازماندهی و هماهنگی لازم بین طرحهای پژوهشی مختلف در سطح یک سازمان یا وزارتخانه به منظور جلوگیری از دوباره کارری و پراکنده کاری؛
5. تخصیص بهینه اعتبارات پژوهشی براساس اولویتهای تحقیقاتی سازمان یا وزارتخانه - شفاف سازی هر چه بیشتر فرایند تخصیص منابع - ؛
6. بسیج قابلیتها و ظرفیتهای پژوهشی موجود در سطح سازمان و محیط آن برای پاسخ به نیازهای پژوهشی؛
7. بسترسازی لازم برای به کارگیری نتایج و یافتههای تحقیقات از طریقق اجرای طرحهای پژوهشی ضروری و مورد نیاز؛
