بخشی از مقاله
ارزيابي ايمني تامين آب آشاميدني درشهرستان خوي برمبناي رويکرد جديد مديريت
چکيده
سابقه وهدف : دسترسي به آب آشاميدني ايمن براي سلامتي ضروري وحق اساسي انسان وبخشي از سياست موثر براي حفظ سلامتي است .WHO آب آشاميدني غير ايمن را بعنوان يکي از ريسک فاکتورهاي منتسب به ابتلا ومرگ ومير درجهان معرفي نموده است . بطور سنتي مديريت کيفي آب آشاميدني مبتني بررويکرد درمانگر است که استراتژي پيشگيرانه مناسب براي حفظ سلامت عمومي نمي باشد. تغيرجهاني درچگونگي مديريت منابع تامين آب آشاميدني با انتشار چاپ سوم رهنمودهاي کيفي آب آشاميدني WHO ومنشور آب آشاميدني ايمن بن درسال ٢٠٠٤ بوجود آمد، که برنامه هاي ايمني آب نام گرفت (WSPs). هدف ازاين بررسي شناسايي نقاط ضعف مديريت کيفي سيستم تامين آب آشاميدني شهرستان خوي وبرجسته نمودن لزوم تغييررويکرد فعلي است . شيوه بررسي :اين بررسي با استفاده از نرم افزار و راهنماي برنامه ايمني آب WHO وIWA، درسال ١٣٨٩ برروي سيستم تامين آب آشاميدني شهرستان خوي انجام گرفت . در ابتدا، چک ليستهايي مشتمل بر ١١٠ گزينه تهيه وبراساس سوابق شرکت آب وفاضلاب شهري خوي وبازديد محلي تکميل گرديد. آناليز داده ها توسط نرم افزار (٢٠١٠ WSP QA TOOL) ver صورت گرفت .
يافته ها: ازمجموع ٤٤٠ نمره کل بکارگيري کامل برنامه و ٢٩٢ امتياز کل مربوط به فازهاي بررسي شده ، ٧٧امتياز کسب گرديد. مرحله تاييد نهايي بيشترين امتياز(٨٧%) وفازمربوط به معيارهاي کنترلي کمترين امتياز(٨.٨%) را بخوداختصاص دادند.
امتياز ساير مراحل بررسي شده برحسب درصد اجراء شامل توصيف سيستم ٦٢%، پايش راهبري ٣١%، تشکيل تيم برنامه ٣٠% و شناسايي وارزيابي خطر ١٢% بودند. درميان اجزاء عمده سيستم تامين آب آشاميدني ، شبکه توزيع از بيشترين توجه توسط شرکت برخوردار بود. نتيجه گيري: رويکرد فعلي کارايي لازم براي مديريت يکپارچه سيستم تامين آب آشاميدني رانداشته و ضرورت تغيير آن احساس مي شود. بااين وجود از انعطاف پذيري خوبي جهت تبديل شدن به رويکرد جديد ، يعني WSP رادارد.
کلمات کليدي: آب آشاميدني ، برنامه ايمني آب ، شهرستان خوي
مقدمه
دسترسي به آب آشاميدني ايمن ، حق اساسي انسان وبخشي از سياست موثربراي حفظ سلامتي است . امروزه به دليل اهميت مسائل مربوط به آب ، هر ساله همايشهاي بين المللي متعددي برگزار مي گردد. کنفرانس بين المللي مراقبت هاي اوليه بهداشتي (primary health care) درسال ١٩٧٨ درآلماآتا قزاقستان ، کنفرانس جهاني آب در سال ١٩٧٧ در mar del plata آرژانتين که منتج به نامگذاري دهه ١٩٩٠-١٩٨١ بعنوان دهه بي المللي بهسازي وتامين آب گرديد، تصميم جهاني ١٩١ کشور عضو سازمان ملل متحد(UN ) درسال ٢٠٠٠ ميلادي مبني بر توافق براي دستيابي به هشت هدف تعيين شده تاسال ٢٠١٥ تحت عنوان اهداف توسعه هزاره ( Millennium Development Goals ) ونيز اعلان جهاني دوره ٢٠٠٥ تا ٢٠١٥ دراجلاس توسعه پايدار مجمع عمومي سازمان ملل درسال ٢٠٠٢ درژوهانسبورگ به عنوان دهه بين المللي آب براي زندگي ازجمله موارد ي است که نشان دهنده توجه جهاني به تامين آب سالم وايمن براي زندگي بشري است (١). بااين وجود درکنار توجهات بين المللي هنوز بيماريهاي منتقله ازآب به عنوان يکي ازنگرانيهاي عمده سلامت درجهان باقي است (٢). باتامين آب آشاميدني ايمن وبهبودبهسازي وبهداشت مي توان حدود ١٠%از کل باربيماري درجهان راکاهش داد(٣).WHO درجديدترين گزارش مربوط به آمارهاي سلامت جهاني (٢٠١١ WHO )آب آشاميدني غيرايمن (ناسالم ) رادرکنار هشت پارامتر ديگر به عنوان ريسک فاکتورهاي قابل پيشگيري که سبب افزايش ابتلا ومرگ ومير درجهان مي شود ،معرفي نموده است . براساس همين گزارش باوجود افزايش شاخص دسترسي به منابع آب آشاميدني بهبوديافته (water sources–improved drinking ) از ٧٧% درسال ١٩٩٠ به ٨٧% درسال ٢٠٠٨ واحتمال براورده شدن هدف هفتم از اهداف توسعه هزاره (MDG٧ )هنوز درسال ٢٠٠٨ حدود ٨٨٤ ميليون نفر که ٨٤% آن را جمعيت مناطق روستايي تشکيل مي دهد، درتامين آب آشاميدني خويش بر منابع آب غير بهبوديافته تکيه دارند(٤).
پايش وکنترل جنبه هاي متعدد کيفي آب آشاميدني سابقه تاريخي طولاني متناسب با نسل بشردارد. گرچه فرايند کنترل کيفي درگذشته عمدتا برجنبه هاي ميکروبي متمرکزبود، شيوه هاي متعدد مديريت کيفي آب بدنبال پديد آمدن تجهيزات دقيق تر وآناليز، شناسايي ورديابي آلاينده هاي متعدد و خطرناک تغيير رويکردهاي سخت گيرانه تر رابدنبال داشته وقضاوت درخصوصيات کيفي آب آشاميدني را ملزم به سنجش جنبه هاي مختلف اعم از ميکروبي ، شيميايي ، راديونوکلئوتيدي وزيبايي شناختي نموده است .
بطورسنتي درزمينه جنبه هاي بهداشت عمومي مديريت کيفي آب آشاميدني رويکرد درمانگر ياعلاج بخشي ( curative approach)حاکم است . براساس اين رويکرد برنتايج آزمونهاي کيفي آب يا مشکلات زيبايي شناختي يا بهداشتي که توسط مصرف کننده منعکس مي گردد، تکيه مي شود که درواقع بيانگر يک استراتژي پيشگيرانه مناسب براي حفظ سلامت عمومي نيست . عمده ترين محدوديت رويکرد سنتي اين است که نتايج کيفي تنها زماني قابل دسترسي است که تماس مصرف کننده صورت گرفته است . عيب ديگراين روش اين است که همه آلاينده ها بطورمطمئن پايش نمي شوند وحتي امروزه آزمايشگاههاي معدودي قادربه آزمايش برخي پاتوژنها وموادسمي هستند وبراي اغلب آلاينده ها مقررات واستانداردي تدوين نشده است (٥). تاريخچه مديريت کيفي آب درکناررويکرد فوق به مرورزمان شيوه هاي متعددي ازجمله HACCP (آناليز خطر نقاط کنترل بحراني ) و ايده موانع چندگانه (multiple barrier) را نيز تجربه کرده است . EPA (٢٠٠٦) دربازنگري قانون کل کليفرم (TCR)Total Coliform Rule مربوط به سال ١٩٨٩ به منظور عدم اتکاء برمانيتورينگ نقطه نهايي (end- point) وجايگزين کردن رويکرد HACCP درشبکه توزيع به جاي آن ، تلاش نموده است (٦). بااين وجود عمده ترين تغيير جهاني درچگونگي مديريت منابع تامين آب دردنيا به زمان انتشار چاپ سوم رهنمودهاي کيفي آب آشاميدني سازمان جهاني بهداشت ومنشورآب آشاميدني ايمن انجمن بين المللي آب (٢٠٠٤ Bonn charter )درسال ٢٠٠٤ برمي گردد. درآن زمان WHOو IWA هردو ازاجراي فرايندي دفاع وحمايت کردند که برنامه هاي ايمني آب (water safety plans )WSP() نام گرفت (٧و٨). اين برنامه به عنوان موثرترين ابزار مراقبت مستمر ايمني تامين آب آشاميدني است که مبتني بررويکردجامع مديريت وارزيابي خطربوده وهمه مراحل تامين آب ازآبگير تامصرف کننده رادربرمي گيرد(١). همچنين WHOو IWA درسال ٢٠٠٩ راهنماي عملي WSP را که مشتمل بر ١١ گام يا فازاجرايي متوالي است ، ارائه نمودند. اين دستورالعمل شيوه توسعه واجراي برنامه ايمني آب را براي سيستم هاي تامين آب آشاميدني بيان مي کند (٩). درکشورما ديدگاههاي سازمان تامين کننده آب ( وزارت نيرو) و سازمان ناظربرکيفيت آب آشاميدني (وزارت بهداشت ) عمدتا مبتني برآزمون نقطه نهايي است وتوجه جامعي برفرايند ارزيابي ومديريت خطر نمي شود. منابع اتکا دراين آزمونها نيز استانداردهاي ملي کشوري (مانند استاندارد ١٠١١و١٠٥٣ )مي باشد. دستورالعمل برنامه پايش کيفي درمخازن وشبکه هاي توزيع (بخشنامه شماره ٨٩.١٠٠.٦٣٨٧ مورخه ٨٩.١٠.١٩ ) که اخيرا توسط شرکت مهندسي آب وفاضلاب کشور تدوين وابلاغ شده است ، گرچه ازسوي کميته تدوين کننده درراستاي WSP معرفي گرديده است ، ليکن تفاوت چنداني ازنظر تغيير رويکرد مديريت کيفي آب درآن به چشم نمي خورد(١٠). لازمه تامين ومراقبت از ايمني آب آشاميدني تعريف وبکارگيري چهارچوب مفهومي مبتني بر رهنمودهاي کيفي آب آشاميدني است .اين چهار چوب که يک رويکرد مديريتي پيشگيرانه است شامل سه جزء اصلي اهداف مبتني برسلامت ، برنامه ايمني آب وسيستم نظارتي مستقل است (١). برنامه ايمني آب (WSP )که درواقع همه مراحل درگير درتامين آب ازآبگير تامصرف کننده را دربر مي گيرد، بيانگرسيرتکاملي مفاهيم بازرسي هاي بهداشتي ( sanitary survey ) وارزيابي آسيب پذيري بوده واصول مربوط به شيوه هاي متعدد مديريت خطر مانند HACCP ومدل موانع چندگانه وارزيابي خطر را فراهم مي آورد (١). عليرغم جديدبودن اين شيوه مديريت تامين آب ، بکارگيري WSP وآناليز نتايج حاصل از آن دربسياري از کشورهاي دنيا تجربه شده است . اوگاندا اولين کشوري است که باهدف براورده ساختن استانداردهاي ملي خويش بدون اينکه مراحل تصفيه بيشتري رابکارگيرد، WSP را بکار برد (١١). Howard وهمکارانش درسال ٢٠٠٥ تامين آب آشاميدني با کيفيت بالا و کاهش هزينه ها را به اجراي WSP درسيستم تامين آب آشاميدني کامپالا نسبت دادند(٥). درسال ٢٠٠٥ ده کشورامريکاي لاتين براجراي WSP مدنظر WHOتاکيدنمودند که بدنبال آن PAHO ,CDC و EPA درسال ٢٠٠٦ اجراي آنرا درجامائيکا بکار گرفتند(١٢ ).
درسال ٢٠٠٧ mahmud و همکارانش دربنگلادش و Rand water درآفريقاي جنوبي بکارگيري وتوسعه WSP را علت ارتقاء کيفي آب آشاميدني مصرف کنندگان به ترتيب دراجتماعات کوچک وبزرگ بيان نمودند(٥).درسال ٢٠٠٨، engineering Ltd &environmental بکارگيري WSP را موجب هماهنگي بخشهاي آب ، محيط زيست ووزارت بهداشت وموجب تغير نگرش راهبران سيستم تامين آب درجامائيکا بيان کرده اند(٥).SOPAC درسال ٢٠١٠ درگزارش فني ارزيابي اقتصادي مربوط به بکارگيري WSP درجزيره Airai –Koro جمهوري Palau درحوزه اقيانوس آرام نسبت سود به هزينه ناشي از اجراي WSP درطول ٢٠ سال را ٥.٩ به ١ برآوردنموده است (١٣ ). اين رويکرد مديريتي مشتمل بر سه مولفه اصلي ارزيابي سيستم ، پايش موثر راهبري سيستم و مديريت وبرقراري ارتباط است .
اهداف اوليه بکارگيري WSP پيشگيري ويا به حداقل رساندن آلودگي منابع آب ، کاهش يا حذف آلودگي درطول فرايندهاي تصفيه وپيشگيري ازآلودگي آب درطول ذخيره ، توزيع وانتقال است که اين اهداف براي تمام سيستمهاي تامين آب ، اعم از کوچک وبزرگ ، قابليت کاربرد دارد(١).
دراين بررسي براساس راهنماي برنامه ايمني آب (WHO,IWA٢٠٠٩) وبرنامه کامپيوتري ارزيابي اجراي WSP
(WHO,٢٠١٠ IWA) فرايند کنترل کيفي وتامين آب مشروب درسيستم آبرساني شهرستان خوي مورد تجزيه وتحليل قرارگرفته است . انتظارمي رود اين بررسي بتواند با شناسايي نقاط ضعف وقابل پيشگيري درمديريت کيفي آب شرب شهرستان ضرورت تغييررويکرد فعلي را آشکار نموده ، احتمال کاهش هزينه هاي ناشي ازاين رويکرد راملموس ساخته ، ونقش WSP دربهبود کيفيت آب آشاميدني را برجسته نمايد.
شيوه بررسي
ويژگيهاي محل مطالعه :اين بررسي توصيفي – مقطعي درسال ١٣٨٩ برروي سيستم تامين آب آشاميدني شهرستان خوي واقع در استان آذربايجان غربي صورت گرفته است . دراين شهر آب آشاميدني ١٨٣٧٠٧ نفر جمعيت ساکن از طريق ٢٤ حلقه چاه ازمنابع آبهاي زيرزميني تامين مي شود. سه مخزن ذخيره باظرفيت کل ٢١٠٠٠ مترمکعب آب استحصالي از١٨ حلقه چاه مذکور رادرخودذخيره ، وآب بقيه چاهها (٦ چاه ديگر) بطور مستقيم به شبکه توزيع پمپاژ مي شود. ١٩.٥% از آب استحصالي ازاين منابع تارسيدن به نقطه مصرف به عنوان آب بحساب نيامده يا تلفات ازچرخه مصرف خارج ميشود.رويکرد مديريتي نظارت وکنترل کيفي آب همانند ساير نقاط کشور شيوه سنتي اتکاء بر آناليز وآزمونهاي نقطه پاياني است که دراين راستا درطول سال گذشته بمنظور پايش عملياتي معيارهاي کنترلي ١٣٠٥٨ مورد سنجش باقي مانده گندزدا، ٦٥٠٠ موردآزمون کدورت وPH ونيز ١٣٩٥ مورد آزمون ميکروبي کليفرمهاي گرماپاي وهتروتروفها (HPC) صورت گرفته است (١٤). منابع مورد استفاده براي عمليات پايش ونظارت ، استانداردهاي شماره ١٠١١ و ١٠٥٣کشوري مي باشند.
جمع آوري داده ها واطلاعات : براي جمع آوري وآناليز داده ها ازراهنماي برنامه ايمني آب WHOو IWA (٢٠٠٩) ونرم افزار WSP-QA TOOL (٢٠١٠) استفاده گرديد. به منظور جمع آوري داده ها چک ليست هايي مشتمل بر ٨٥ سوال با ١١٠ گزينه به تفکيک فازهاي ١١گانه اجراي WSP تهيه گرديد. براي پاسخگويي وثبت اطلاعات دراين چک ليست ها از سوابق واطلاعات ثبت شده درشرکت آب وفاضلاب شهري خوي ونيز بازديد محلي استفاده گرديد. اطلاعات وداده هاي بدست آمده به دوصورت کمي وکيفي درنرم افزار وارد گرديد. بدين صورت که دربخش مربوط به واردنمودن داده ها در محيط نرم افزار، ١٢ جدول متناسب با ١١ فاز اجراي برنامه وجوددارد که هريک از جدولها داراي تعداد متعددي سوال مي باشد . پاسخ سوالات مربوط به جدول ١و٢درنرم افزار بصورت کمي وبه همان صورت بدست آمده ثبت گرديد، ليکن پاسخ لازم براي سوالات مطرح شده در جدولهاي ٣تا ١٠ براساس سيستم نمره دهي مطابق راهنماي کار با نرم افزار وارد شد. دراين سيستم ، امتيازدهي برمبناي نحوه اجراي هرمرحله يا هرفرايند ازنمره ٠ تا ٤ مي باشد (جدول ٢). نمره خام ممکن ، امتياز کسب شده دراين بررسي و ميزان پيشرفت اجرا بر حسب درصد براي هرفازبراساس روابط زير درنرم افزار محاسبه گرديده است .
نتايج وبحث
دراين بررسي به منظورارزيابي ايمني تامين آب آشاميدني ونيز ارزيابي مراحل اجراي برنامه ايمني آب از نرم افزار WSP QA TOOL( WSP quality assurance tool )استفاده گرديده است . اين برنامه نرم افزاري درسال ٢٠١٠ توسط سازمان جهاني بهداشت وانجمن بين المللي آب ارائه گرديده است .به نظر مي رسد بدليل جديد بودن اين نرم افزارهنوز استفاده ازآن درمديريت کيفي آب آشاميدني درکشورهاي مختلف دنيا ، حتي درکشورهايي که تجربه ارزيابي بکارگيري WSP رادارند، صورت نگرفته است (١١و١٢و١٣ ). به همين خاطر اطلاعات قابل دسترسي در متون بررسي شده ونيز درپورتال جهاني اين برنامه (www.wsportal.org ) هنوز وجودندارد. اين برنامه درواقع ابزاري است که نقاط ضعف وقوت اجراي هريک از مراحل برنامه ايمني آب را شناسايي مي کند تا فوايد ناشي از اجراي WSP تثبيت گردد.عمده ترين مزيت استفاده ازاين نرم افزار براي ارزيابي WSP توسط تامين کنندگان آب ، شناسايي حوزه هاي نيازمند توسعه وفرصتهايي است که قابليت بهبودي دارند. يکي ديگر از ويژگيهاي آن قابليت بکارگيري به عنوان راهنما درجايي است که WSP بطور کامل اجرا نشده يا درمراحل اوليه اجرا قرار دارد، که دراين بررسي از اين ويژگي استفاده شده است . گزينه ها يا مراحلي که بايستي دريک برنامه ايمني آب (WSP )ارزيابي گردند، در جدول (١) آمده است .
ستون سمت چپ اين جدول امتياز کسب شده مربوط به مراحل ارزيابي شده دراين بررسي را نشان مي دهد. خط تيره (-) دربرخي از رديف هاي اين قسمت بيانگر عدم ارزيابي آن مرحله مي باشد. همچنين در جدول (٢) نحوه امتياز دهي براسا س راهنماي کار با نرم افزار آمده است .
جدول (١)- مراحل ارزيابي شده برنامه ايمني آب در سيستم تامين آب شهرستان خوي وامتياز کسب شده
براساس چک ليست ها
