بخشی از مقاله
ارزیابی توسعه اکوتوریسم درشهرستان جیرفت با تأکید بر جنبه های زیست محیطی با مدل استراتژیک SWOT
چکیده
اکوتوریسم یا طبیعت گردی یکی از شاخههای گردشگری است که از دهه 1970 وارد ادبیات جهان شده هر سال هم در مقایسه با گردشگری دو برابر رشد دارد و به معنای سفرهای مسوولانه و هدفمند به طبیعت است. در میان گزینه های مختلف گردشگری ، بوم گردی با حفظ محیط زیست ، التزام به توسعه جوامع از جمله گزینه هایی است که بیشترین سازگاری با مفهوم پایداری را دارد.در این میان شهرستان جیرفت با تنوع اقلیمی،ارتفاعات جبالبارز،اسفندقه و ساردوئیه،آثار وبناهای تاریخی،معادن،چشمه ها و چاههای آرتزین،آبشارها در منطقه ییلاقی دلفارد وسایر جاذبه ها از جمله مناطق مستعد گردشگری و دارای پتانسیل های فراوان اکوتوریسم است که تا کنون به دلایل متعدد ، استفاده بهینه و پایدار از این فرصت ها نشده است .هدف از پژوهش حاضر بررسی نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصت ها با توجه ویژه به نقش پتانسیل های اکوتوریستی شهرستان جیرفت است.روش تحقـیق توصیفی – تحلیلی است وبه ارائه استراتژی راهبرد در جهت توسعه اکوتوریسم در منطقه موردمطالعه پرداخته است. این پژوهش به دنبال تعیین راهبردهایی برای نیل به طبیعت گردی با هدف حفظ محیط زیست است و از مجموعه ای از تکنیک های برنامه ریزی راهبردی شامل ماتریس ارزیابی عوامل خارجی((EFE،ماتریس ارزیابی عوامل داخلی((IFE، مدل تحلیلیSWOT همراه با بررسی نظرات کارشناسان استفاده شده است . نتایج حاصل از این مطالعه نشان دهنده آن است که مقدار مجموع امتیاز موزون عوامل خارجی موثر بر صنعت گردشگری برابر با 2.97 می باشد که این مقدار عددی نشان دهنده تاثیر منفی محیط خارجی بر توسعه این صنعت در شهرستان جیرفت می باشد .همچنین بر اساس نتایج بدست آمده مقدار مجموع امتیاز موزون عوامل داخلی موثر بر صنعت اکوتوریسم برابربا 2.48 می باشد که نشان دهنده ضعف عوامل داخلی و زیر ساخت ها در منطقه است.
واژگان کلیدی : اکوتوریسم ، حفاظت از محیط زیست ، شهرستان جیرفت ، مدل SWOT
مقدمه
اکوتوریسم پدیده ای مدرن است که انگیزه اصلی آن گردشگری، مشاهده و لذت از طبیعت و پدیده ها وچشم اندازهای طبیعی و فرهنگی بوده و از آن می توان به عنوان یکی از منابع جدید درآمد در راستا ی توسعه پایدار نام برد ].نوری، [75:1389 گردشگری به ویژه گردشگری طبیعی در جهان کنونی، صنعتی پاک وسومین پدیده اقتصادی پویا، پر رونق و روبه توسعه ای است که پس از صنایع نفت و خودروسازی گوی سبقت را از دیگر صنایع جهانی روبوده است. به گونه ای که بر اساس برآورد سازمان جهانی جهانگردی، ارزش حاصل از جهانگردی و مسافرت در دهه ی آتی با سرعتی افزون از تجارت جهانی به سطحی بالاتر از ارقام صادراتی در دیگر بخش های اقتصادی خواهد رسید.]England research, 2005:21]
بر این اساس پدیده گردشگری و اکوتوریسم، به لحاظ درآمدزایی فراوان آن، بسیاری از کشورهای جهان را برآن داشته است که سرمایه گذاری زیادی را به این بخش اختصاص دهند]Temblay,2004:34]. افزایش جمعیت وپیامدهای ناشی از زندگی صنعتی، نیاز انسان را به مناطق تفریحی با جلوه های طبیعت جهت رفع خستگی ناشی از زندگی ماشینی، آرامش روحی افزایش داده است.] رزقی، [42: 1388 توسعه فعالیت توریستی با انگیزه گردشگریغالباً منوط به جاذبه های متنوع طبیعی، فرهنگی، تاریخی است.
بنابراین از اثرات مثبت اکوتوریسم می توان به کمک به اقتصاد محلی، ترویج فرهنگ زیست محیطی ،حفظ تنوع زیستی، مشارکت در تامین رفاه اجتماعی و از اثرات منفی آن آلودگی ، تخریب محیط و نابودی گونه های جانوری و گیاهی اشاره کرد. برای حفظ اکوتوریسم پایداری آن بایستی مد نظر باشدکه باسازماندهی، برنامه ریزی درست، مشارکت مردم محلی و آموزش می توان به آن رسید.]زاهدی،[29:1385
به این ترتیب، در عین حال که از فرهنگ، سوابق تاریخی و نمودهای طبیعی منطقه، شناخت حاصل میکند،جایگاه اکوسیستم را حفظ و در ضمن، فرصتهای اقتصادی و درآمدزایی را برای مردم محلی ایجاد می کند.
در واقع اکوتوریسم از نظر اکولوژیکی باعث کاهش فشار بر منابع طبیعی می گردد. کاهش فشارهای اکولوژیکی بر منابع طبیعی، حفاظت از تعادل اکولوژیک، همکاری و مشارکت جوامع محلی حاشیه مناطق حائز اهمیت زیست محیطی و افزایش سطح آگاهی ها می تواند تضمین کننده فعالیتهای اکوتوریسم پایدار و رسیدن به توسعه پایداردر محیط زیست و منابع طبیعی باشد.]ضرابی و دیگران،[120:1385
با توجه به اهمیت جهانی صنعت اکوتوریسم، شهرستان جیرفت به دلیل تنوع چشم اندازهای طبیعی توانمندی های گسترده ای برای توسعه صنعت اکوتوریسم داردکه با توجه به پتانسیل های بالا اکوتوریستی و گردشگری ضرورت توسعه گردشگری و نهادینه کردن آن درکنار سایر بخش اقتصادی منطقه لازم و ضروری به نظر می رسد تا بتوان با افزایش اشتغال در این بخش،اقتصاد منطقه را در کنار اهداف زیست محیطی بهبود بخشید.
بیان مسأله
اکوتوریسم رویکرد جدید گردشگری در طبیعت بوده که در سال های اخیر مطرح شده است. این گونه گردشگری در قرن بیست و یکم از چنان اهمیتی برخوردار می شود که سازمان ملل متحد قرن حاضر را قرن اکوتوریسم نامیده است.]پاپلی، سقایی، [1385: 216
توسعه و گسترش روز افزون شهرها و افزایش بی رویه جمعیت آن ها، موجب بروز مشکلات زیست محیطی متعددی شده است و شهروندان شهرهای بزرگ عصرحاضر را با مشکلات روحی و روانی مختلفی مواجه کرده است. از آنجا که در شرایط کنونی در سطوح مختلف ناحیه ای، منطقه ای، ملی، بین المللی، تنوع بخشی به اقتصاد، بالا بردن شاخص های توسعه انسانی،کاهش مشکلات ناشی از صنعتی شدن، آلودگی بیش از حد استاندارد شهرها، اشتغال زایی، تعامل فرهنگ ها، حفظ محیط زیست و در نهایت توسعه پایدار از جمله دغدغه های اصلی پیش روی کشورهاست. لذا گردشگری بویژه برای کشورهای در حال توسعه یک مزیت اقتصادی است تا از این طریق بتوانند فرایند توسعه ملی خود را تسریع بخشند]ضرابی و دیگران، [180: 1385 بر این اساس شهرستان جیرفت با داشتن منابع بسیار غنی اکوتوریستی می تواند سبب اشتغال زایی و در نهایت سبب افزایش سطح زندگی ساکنان منطقه مورد مطالعه گردد.
اهمیت و ضرورت پژوهش
اهمیت صنعت گردشگری امروزه به حدی رسیده است که به عنوان بزرگترین صنعت خدماتی جهان در آمده و سالانه میلیونها نفر توریسم در سراسر جهان با انگیزه های گوناگون در حال جابه جایی و سفر می باشند.توسعه گردشگری به عنوان مجموعه فعالیت های اقتصادی، تأثیر بسزایی در تقویت بنیادهای اقتصادی جوامع دارد.]امیری فهلیانی،: 1390 [7این صنعت آن چنان در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نامیده اند.] رضوانی، .[1374: 8
اکوتوریسم یا گردشگری درطبیعت، از گونه های مهم گردشگری است که بیشترین سازگاری را با توسعه دارد. برای کشورهای در حال توسعه، ثابت شده صنعت گردشگری به طور فزاینده یکی از منابع مهم سرازیر شدن ارز است. هم چنین اکوتوریسم یک ابزار مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در مناطق توسعه نیافته است. زیرا به سرمایهگذاری نسبتاً کم نیاز دارد..]SVEN.W.2000: 466]
شهرستان جیرفت با وجود منایع طبیعی، انسانی، جاذبه های تاریخی و مذهبی توانایی زیادی برای جذب گردشگر و توسعه صنعت توریسم دارا می باشد. اما نتوانسته است از این موقعیت و منابع سرشار از طبیعت، استفاده مناسب در زمینه جذب گردشگر را داشته باشد. لذا با سیاست گذاری های مناسب در زمینه صنعت گردشگری گام مؤثری می توان در زمینه توسعه اقتصادی، اجتماعی شهرستان جیرفت برداشت.
مبانی نظری
در رابطه با اکوتوریسم سبالیوس لاسکورین نخستین فردی است، که واژه اکوتوریسم را برای سفر به مناطق بکر و نسبتا دست نخورده با هدف خاص مطالعه،تحسین، لذت بردن ازچشم اندازهای طبیعی، حیات وحش و هرگونه جاذبه های فرهنگی منطقه به کار برده است.]فنل: .[1999
بلامی معتقد است فعالیتهایی که دارای ملاکهای اصلی زیر باشد در زمره فعالیتهای اکوتوریستی قرار میگیردالف) جاذبه ها باید به طور برجسته طبیعت محورباشند.ب) جاذبه ها برای بازدیدکنندگان جنبه آموزشی و یادگیری داشته باشدج) مدیریت گردشگری باید در جهت رعایت اصول اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی و پایداری اقتصادی حرکت نماید ]بلامی:[2001
رکن الدین افتخاری و همکاران ( (1384 در مقاله ای راهکارهای توسعه گردشگری با نمونه موردی دهستان لواسان کوچک روستایی با استفاده از مدل SWOT پرداخته است . در این مقاله به بررسی نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت ها در این منطقه پرداخته و در نهایت راهکارهایی برای توسعه گردشگری در منطقه پیشنهاد داده است.
مقاله ای تحت عنوان نقش اکوتوریسم در حفاظت محیط زیست نوشته ی دکتر علی اصغر رضوانی که هدف از مطالعه حاضر بررسی نقاط قوت ، نقاط ضعف، تهدیدها وفرصتها در رابطه با فعالیت های اکوتوریستی می باشد .با توجه به بررسی های انجام شده شناخت پتانسیل ها، تحلیل محدویتها و فرصتهای اکوتوریستی می تواند به عنوان طرحی جامع برای توسعه گردشگری و نیز چا رچوب مناسبی برای برنامه ریزی گردشگری درمنطقه باشد.
مقاله ای تحت عنوان برنامه ریزی راهبردی توسعه پایدار زمین گردشگری در شهرستان جیرفت با استفاده از مدل SWOT توسط علیرضا شیخ الاسلامی و ابراهیم مقیمی نوشته شده که به طور کلی به دنبال دستیابی به راهکارهایی جهت رسیدن به گردشگری پایدار است.
هادوی و دیگران( 1373 )درتحقیقی به بررسی وضعیت موجودتفرجگاههای عمومی حاشیه جاده کرج -چالوس درارتباط باویژگیهای اکولوژیکی وبرآوردظرفیت برد اکولوژیکی و روانی در این تفرجگاهها پرداخته است .این تحقیق که بااستفاده ازتکنیک پرسشنامه و بررسی میدانی انجام گرفته است، به این نتیجه رسیده که میزان بهره برداری در این مناطق در تمام تفرجگاهها بسیار بالاتر از ظرفیت برد اکولوژیکی میباشد.
مخدوم( 1372 )درمقاله ای که درسمینار ایرانگردی مطرح شدبه تعریف اکوتوریسم پرداخت، سپس با توجه به تنوع اقلیمی و فراوانی جاذبه های اکوتوریستی در ایران برنامه ریزی بر مبنای اکوتوریسم را در زمینه گردشگری پیشنهاد کرده است.
پارسایی ( 1384 )در تحقیقی تحت عنوان امکان سنجی نواحی مستعد توسعه اکوتوریسم در استان کهکیلویه به بررسی جاذبه های اکوتوریستی محدوده مطالعاتی وسطح بندی منطقه براساس توان اکولوژیکی پرداخته است.
ویور ولاوتون،2007 در رابطه با نگرش و ابعاداکوتوریسم نتیجه بررسی نگرشهای محلی و رفتارها درحفاظت از جاذبه های اکوتوریستی نشان میدهد که نگرش عمومی به مناطق حفاظت شده در ارتباط باتغییرات جمعیتی جامعه، آموزش وآگاهی، مشارکت، هزینه و سودها،ارتباط با مقامات حفاظتی و مشخص کردن تاریخ و میزان مشارکت جوامع محلی در حفاظت میباشد .(آرچابالد و ناقتدن،( 2001
مقاله ای تحت عنوان فرصت ها و تهدید های توسعه اکوتوریسم شهرستان نقده با استفاده از مدل SWOT در همایش ملی راهکارهای توسعه اقتصادی با محوریت برنامه ریزی منطقه ای انجام شده که هدف آن بررسی نقاط قوت وضعف و بررسی فرصت ها و تهدید های توسعه اکوتوریسم نقده بوده است.
پایان نامه ای با عنوان توسعه اکوتوریسم ( طبیعت گردی ) استان اردبیل با استفاده از روش برنامه ریزی استراتژیک ) SWOT )واحد آقائی.- به راهنمایی علی حاجی نژاد. دانشگاه سیستان و بلوچستان، رشته جغرافیا و برنامه ریزی توریسم)درسال 1390 انجام شده که هدف نهایی این تحقیق یافتن راهکارهای توسعه اکوتوریسم در اردبیل به کمک روش برنامه ریزی استراتژیک است.
پایان نامه ای با عنوان پتانسیل سنجی و برنامه ریزی اکوتوریسم شهرستان داراب نوشته ی علی اکبر محمدی.- به راهنمایی صمد فتوحی؛ دانشگاه سیستان و بلوچستان، در سال 1391 انجام شده که هدف مورد نظر در این تحقیق مطالعه ی شهرستان داراب و شناخت پتانسیل های این منطقه به منظور برنامه ریزی در زمینه طبیعت گردی است.
عصر پست مدرن، گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی است این گونه الگوی فضایی در برگیرنده رویکرد گردشگران به محیط طبیعی با انگیزه های متفاوتی است که گردشگری از سفر به محیط طبیعی مد نظردارد .گستره فضایی این گونه الگو، محیط طبیعی به عنوان مثال ساحل، جنگل، کوه، غار و نظیر این هاست ] پاپلی یزدی، سقایی،[ 1385
در پژوهشی که توسط آقای Merg در سال 1999 صورت گرفته 5 نکته مهم برای اکوتوریسم در نظر گرفته است که عبارتند از: -1 مسافرت به مقصد طبیعت -2 آگاهی از فضای محیط زیست-3 محافظت از طبیعت -4 احترام به فرهنگ منطقه -5 رعایت حقوق انسانی و دموکراسی.
در واقع اکوتوریسم به آن نوع از توریسم اطلاق می شود که مبتنی بر مسافرت هدفمند به مناطق طبیعی، برای مطالعه، لذت جویی و استفاده معنوی از مناظر گیاهان و جانوران و هر نوع جنبه فرهنگی معاصر یا گذشته و الگوهای فضایی گردشگری شکل گرفته در این مناطق می باشد] مجنونیان:[1381
روش تحقیق
انجام این تحقیق مبتنی بر روش توصیفی – تحلیلی است به منظور جمع آوری اطلاعات از روش اسنادی کتابخانه ای، مطالعات میدانی و تعیین نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها به شیوه SWOT، ارایه استراتژی و راهبرد در جهت توسعه اکوتوریسم در شهرستان جیرفت پرداخته شده است.
SWOT چهار کلمه انگلیسی با معادل فارسی:S قوت، :W ضعف، :T تهدید،:O فرصت است.]زیاری، [1383: 93ازطریق این مدل سعی می شود ضعف ها به قوت ها تبدیل شوند و یا به حداقل رساندن ضعف های داخلی وتهدیدهای خارجی، از فرصت ها حداکثر استفاده را به عمل آورد. ]Aslan&deha, 2008: 902]
تحلیل SWOT در قالب جداول طراحی شده و مراحل آن به صورت زیر انجام می شود: -1 تحلیل فهرستی از فرصت ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف در قالب جداول
-2 تشریح و تفسیر هر یک از فرصت ها، تهدیدها ، نقاط قوت و ضعف در قالب تحلیل برنامه ریزی توسعه فضایی ناحیه ای به روش ] SWOTرکن الدین افتخاری و مهدوی، [1384: 68-53
موقعیت منطقه مورد مطالعه
شهرستان جیرفت یکی از شهرستانهای استان کرمان است. مرکز این شهرستان شهر جیرفت است.این شهرستان از شمال به شهرستان کرمان، از جنوب به شهرستان عنبرآباد، از شرق به قسمتی از شهرستان بم و از غرب به شهرستان بافت و رابر محدود شدهاست.جمعیت شهرستان جیرفت بنا بر سرشماری سال 1385 تعداد 187000 نفر بودهاست. نرخ باسوادی سطح شهرستان 80% نرخ بیکاری 30% میباشد.شهرستان جیرفت 13799 کیلومترمربع وسعت دارد و در قسمت مرکزی استان واقع شدهاست که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و طبیعی به"هند ایران"معروف است.سطح زیر کشت محصولات زراعی باغی 52000 هکتار با میزان تولید 739000 تن میباشد. تولیدات آبزیان و دامی این شهرستان با روندی رو به رشد به 30404 تن رسیدهاست. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان حدود238 کیلومتر است، دارای4مرکز شهری جیرفت،درب بهشت و جبال بارز و بلوک و4بخش و14 دهستان و1228 آبادی دارای سکنه میباشد.[ http://www.iranpedia.ir]
شکل -1 موقعیت منطقه مورد مطالعه
شهرستان جیرفت
شهرستان جیرفت دارای سه اقلیم متفاوت جغرافیای سرد کوهستانی ساردوئیه، معتدل کوهستانی دلفارد و جبال بارز و گرم مرطوب نواحی دشت جیرفت است؛ ارتفاع شهرستان از حداقل 680 متر در شهر جیرفت به 3886 متر در بلندیهای ساردوئیه میرسد؛ پایین ترین دمای ثبت شده متعلق به منطقه سربیژن 30- درجه در زمستان و بالاترین دمای ثبت شده 50+ درجه سانتی گراد در تابستان جیرفت است. طی آمار یک دوره بلند مدت کمترین میزان بارندگی در سطح شهرستان به دشت جیرفت به میزان 182 میلیمتر و بیشترین میزان 350 تا 400 میلیمتر به مناطق جبال بارز شمالی ،دلفارد و درب بهشت اختصاص دارد. [ http://jahannews.com]
جاذبه های اکوتوریستی منطقه مورد مطالعه:
❖ ییلاق دلفارد
یکی دیگر از ییلاقهای استان کرمان، ییلاقات دلفارد میباشند که آبشارهای گُلم دخترکش در آن قرار دارد. از توابع جیرفت به شمار میآید و در 30 کیلومتری مسیر جیرفت - ساردوئیه قرار گرفته است .
