بخشی از مقاله
چکیده
براي حل مسائل پیچیده آب نیازمند استفاده از روشهایی است که دیدگاههاي فنی، اقتصادي، زیستمحیطی، اجتماعی و سیاسی را در یک قالب بهمپیوسته گردآوري نماید. این همان مفهوم مدیریت جامع آب است. مدیریت جامع و کاراي منابع آب در سطح حوضه رودخانه مستلزم درك مجموعه اي از اندرکنش-هاي مرتبط با آب در سطوح مختلف مکانی و زمانی و در نقاط مختلف حوضه است. هدف این تحقیق مدیریت و استفاده از منابع آب موجود الندچاي و تامین بهینه نیاز در بخشهاي مختلف شرب، کشاورزي، تغذیه مصنوعی و حقآبه هاي پاییندست با توجه به رشد نیاز آنها در آینده است.
براي شبیهسازي سناریوهاي بهرهبرداري الندچاي و نقش آن در توسعه پایدار دشت خوي، از نرمافزار WEAP به دلیل لحاظ کردن توام فرآیندهاي فیزیکی هیدرولوژیکی و سیستم مدیریت و تخصیص آب و فراگیري آن استفاده گردید. نتایج این تحقیق نشان میدهند با احداث سد مخزنی با حجم 35 میلیونمترمکعب میتوان نیازهاي آبی انهار سنتی و تغذیه مصنوعی را در غیاب تامین نیاز شرب شهر خوي تامین نمود. همچنین با احداث سد مخزنی با حجم 80 میلیونمترمکعب، تامین نیازهاي شرب شهر خوي با سطح اعتماد 97 درصد، به موازات تامین نیاز طرح تقاضاهاي موجود با ریسک حداکثر 5 درصد، امکانپذیر است. با این رویکرد ضرورتی به انتقال آب از حوضه مجاور نبوده و برداشت از آب زیرزمینی محدود میشود و روند افت سطح آب زیرزمینی آن نیز متوقف خواهد شد.
کلید واژهها: مدیریت منابع آب،مدیریت حوضه آبریز، WEAP، دشت خوي، الندچاي
مقدمه
دغدغه سالهاي اخیر منابع آب کشور، بحران کمبود آب نیست، بلکه مدیریت آب است. وضعیت بحرانی آب در کشور و افزایش نیاز آبی، ضرورت برنامهریزي مناسب در بهرهبرداري از منابع مختلف آبی را ایجاب مینماید. در این راستا با توجه به نیازهاي کشاورزي، شرب و صنعت بایستی مناسبترین برنامهریزي بهرهبرداري از منابع آب موجود و همچنین مدیریت مصرف صورت گیرد.مدلهاي شبیهسازي منبعگرا که بسیار متداولند، همواره مناسب نیستند. در طول دهه اخیر، رویکرد یکپارچهنگري در مورد توسعه آب مطرح شده و در نظر گرفتن طرحهاي تامین آب را در چارچوب مسائل مربوط به مدیریت مصرف، کیفیت آب و حفاظت از اکوسیستمها ضروري ساخته است.
با هدف دخیل کردن این مقادیر در یک ابزار کاربردي براي برنامهریزي منابع آب توسعه داده شده است. مزیت اصلی WEAP، در رویکرد یکپارچه در شبیهسازي سیستمهاي آبی و جهتگیري آن در راستاي سیاستها میباشد. این مدل در معادلات خود، مسائل مربوط به نیاز را همگام با مسائل مربوط به منابع لحاظ کرده است.هدف این تحقیق مدیریت و استفاده از منابع آب موجود الندچاي در جهت توسعه پایدار دشت خوي میباشد و به تامین بهینه نیاز در بخشهاي مختلف شرب، کشاورزي، تغذیه مصنوعی و حقآبههاي پاییندست با توجه به رشد نیاز آنها در آینده توجه دارد. در این راستا از روش شبیهسازي سیستمهاي منابع آب استفاده شده است.
تا کنون تحقیقات مشابهی با استفاده از مدل Weap در کشور صورت گرفته که در اینجا به دو مورد اشاره گردیده است. در این خصوص صورت گرفته صاحبدل و اکبرپور از مدل WEAP جهت ارزیابی کمی کیفی سناریوهاي تخصیص آب در حوضههاي قرهسو واقع در استان گلستان استفاده نمودند. نتایج نشان داد که با احداث سد شصتکلاته میتوان سالانه 14 میلیون مترمکعب آب قابل تنظیم به شرب و 5/3 میلیون مترمکعب آب قابل تنظیم به کشاورزي اختصاص داد.
مفتاح هلقی و وفایی جوان در تحقیقی از مدل WEAP براي برنامهریزي منابع آب حوضه آبریز رامیان استان گلستان بهره بردند. نتایج نشان داد ضمن کارایی بالاي این نرمافزار، حداقل حجم مفید مورد نیاز براي تأمین نیازهاي حوضه رامیان 16 میلیون مترمکعب با حجم تنظیمی9/32 میلیون مترمکعب میباشد.
مطالعه موردي
الندچاي یکی از رودخانههاي مهم مشرف به دشت خوي با منابع آب غنی است. این رودخانه با رودخانه بزرگ قطورچاي و غازانچاي منابع آب سطحی اصلی دشت خوي را تشکیل میدهند - شکل . - -1 الندچاي از دامنههاي جنوبی کوه حاجیبیگ واقع در 52 کیلومتري شمالغربی خوي سرچشمه میگیرد. در روستاي بدلان با شاخه حصارچاي که از کوههاي زکی، اورین بزرگ و کوچک و جگنیم سرچشمه گرفته و از شرق جریان دارد، درهم میآمیزد و مسیر خود را بسوي جنوبشرقی ادامه میدهد و پس از عبور از روستاهاي داشپسک و پسک سرانجام در 5 کیلومتري شرق خوي به قطورچاي وارد میشود. مساحت حوضه آبریز الند در ایستگاه آبسنجی بدلان 712 کیلومترمربع می باشد.
آبدهی الندچاي در ایستگاه آبسنجی بدلان براي دوره درازمدت 30 ساله حدود 121 میلیون مترمکعب ثبت شده است نتایج حاصل از تفکیک دبی پایه روزانه این رودخانه از جریان رواناب نشان میدهد که تقرباًی 45 درصد آبدهی الندچاي مربوط به تخلیه دبی پایه و 55 درصد آن مربوط به رواناب سطحی میباشد.در حال حاضر تاسیساتی جهت بهرهبرداري از آب بههنگام و بیشتر منابع آب رودخانه جهت تغذیه دشت موجود بوده که شامل بند انحرافی بنام پسک و انشعاب کانال در ساحل راست - موسوم به وار - و چپ - موسوم به پسک فیرورق - میباشد. با استفاده از این تاسیسات اراضی مشرف با وسعت بیش از 6500 هکتار با حجم آب حدود 34 میلیون مترمکعب از الندچاي و چاههاي موجود آبیاري میشود.
نظر به منابع آب غنی در منطقه، طرح موجود اصلاح و با افزایش ظرفیت کانال پسک، یک طرح تغذیه مصنوعی به انتهاي آن جهت تغذیه آبرفت و تقویت آبخوان دشت خوي در قسمت شمالی دشت با ظرفیت 20/34 میلیون مترمکعب اضافه شده است. بدینترتیب استفاده مستقیم از آب بههنگام رودخانه الند به 54 میلیون مترمکعب بالغ شده است که حدود 40 درصد آبدهی آن را شامل میشود. اما وجود رسوب زیاد رودخانه راندمان بهره-برداري از طرح موجود را به حدود 50 درصد کاهش داده است. در حال حاضر امکان برداشت حدود 10 میلیون مترمکعب براي طرح تغذیه مصنوعی و 19 میلیون مترمکعب براي اراضی مقدور بوده و انباشت رسوب در بند انحرافی و ورودي کانال مانع از برداشت آب میگردد.
در طرحهاي تهیهشده وضعیت استفاده از آب الندچاي براي کشاورزي و نحوه مدیریت و مصرف آن نیز مبهم و مبتنی بر اطلاعات تقریبی میباشد. بهطوريکه اراضی تحت پوشش کانالهاي وار و پسک در مواقع کمآبی از آب زیرزمینی به مقدار قابل توجهی استفاده مینمایند و مقدار حقابهبري تنها در شرایط پرآبی مطرح میباشد. با توجه به اطلاعات اخیر و وضع موجود بهرهبرداري، تدقیق و بررسیهاي مجدد مسئله رسوب رودخانه، تغذیه طبیعی آبخوان و برنامهریزي مجدد تخصیص منابع آب الندچاي با جمعآوري و بهروزرسانی اطلاعات موجود مورد توجه قرار گرفته است.
تغذیه طبیعی آبخوان
تخمین میزان نفوذ طبیعی به آبزیرزمینی از رودخانه الند و به سبب آن تغذیه طبیعی آبخوان دشت خوي در مطالعات مختلف صورت پذیرفته و برآوردهاي مختلفی از آن بدست آمده است این محاسبات بدون لحاظ برداشت کانالهاي آبیاري و تغذیه مصنوعی و با فرض ورود کل آبدهی رودخانه به دشت بدست آمده است و در واقع نمیتواند نشانگر وضع موجود تغذیه طبیعی با بهرهبرداري موجود از رودخانه باشد. بررسیهاي انجام شده در این تحقیق نشان میدهد که مقدار تغذیه طبیعی دشت از طریق الندچاي وابسته به آبدهی رودخانه و برداشتهاي بالادست بوده و رقم آن باحتساب آب باقیمانده و استفاده از اطلاعات بیلان دشت به حدود 25 میلیونمترمکعب میرسد و مابقی جریان بهویژه در زمان سیلابی از دشت خارج میشود.
