بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
ارائه یک رویکرد ترکیبیANP-DEMATEL فازی جهت ارزیابی و انتخاب تامین کننده در زنجیره تامین سبز(مطالعه موردی: شرکت صنایع غذایی پیچک)
چکیده
رویکرد جهانی به سمت اقتصاد سبز، سبب گرایش شرکت ها و کارخانجات به مدیریت زنجیره تامین سبز شده است. مدیریت زنجیره ی تأمین سبز، یکپارچه کننده ی مدیریت زنجیره ی تأمین با الزامات زیست محیطی می باشد. در همین راستا، انتخاب تامین کننده سبز، یک مزیت رقابتی و تصمیم استراتژیک به منظور رقابت بیشتر در بازار جهانی است. در این مقاله، یک رویکرد ترکیبی ANP-DEMATEL فازی جهت رتبه بندی و انتخاب بهترین تامین کنندگان با توجه به معیارهای اقتصادی و زیست محیطی ارائه داده شده است. در ابتدا معیارهای انتخاب تامین کننده سبز شناسایی شده و بر همین اساس، پرسشنامه هایی تنظیم و در اختیار خبرگان(پنج نفر از مدیران ارشد شرکت صنایع غذایی پیچک) قرار داده شد. سپس بر مبنای اطلاعات بدست آمده از این پرسشنامه ها و با استفاده از رویکرد ترکیبی ANP-DEMATEL وزن معیارها و وزن نهایی تامین کنندگان تعیین و تامین کنندگان رتبه بندی شدند. همچنین، جهت غلبه بر ابهام موجود در قضاوت های شخصی، تئوری مجموعههای فازی مورد استفاده قرار گرفت. از آنجا که انتخاب تامین کننده، تصمیمی استراتژیک است که عموم صنایع با آن مواجه هستند، نتایج تحقیق می تواند جهت انتخاب بهینه تامین کننده، مورد استفاده مدیران صنایع در بخش تدارکات و خرید قرار بگیرد و نیز الزامات پرداختن به فاکتورهای سبز بودن زنجیره تامین، سبب ترغیب مدیران به پیاده سازی این فاکتورها در سازمانشان، جهت نیل به هدف مهم برخوردار بودن از محیط زیستی پاک تر باشد.
واژگان کلیدی: انتخاب تامین کننده، زنجیره تامین سبز، ANP-DEMATEL فازی
-1مقدمه
انتخاب مجموعه ای از تامین کنندگان امری حیاتی برای موفقیت سازمان هاست. در سال های اخیر توجه و تاکید زیادی بر اهمیت انتخاب تامین کنندگان شده است. انتخاب و ارزیابی موثر تامین کنندگان، مسئولیت مهمی است که باید همواره مد نظر مدیران خرید قرار گیرد. حیاتی بودن امر انتخاب تامین کنندگان به واسطه اثراتی است که برعناصر مربوط به محصولات نهایی سازمان ها می گذارد. عناصری چون: قیمت، طراحی، قابلیت تولید، کیفیت و...(.(Narasimhan et al., 2001
در محیط رقابتی امروز بازارهای جهانی، شرکت ها به دنبال ایجاد روابط طولانی مدت و استراتژیکی با تامین کنندگانشان هستند تا از این طریق به اهداف زنجیره تامین به طور موثر دست یابند .( Yücel and Güneri, 2011)
در دیدگاه مرسوم گذشته، مدیریت زنجیره تأمین شامل هدایت تمام اعضای زنجیره تأمین به صورت یکپارچه و هماهنگ با هدف بهبود عملکرد جهت ارتقا بهره وری و سود بیشتر بود و مدیران زنجیره تأمین به دنبال تحویل سریع تر کالا و خدمات، کاهش هزینه و افزایش کیفیت بودند؛ اما بهبود عملکرد زیست محیطی زنجیره تأمین و اهمیت هزینه های اجتماعی و تخریب محیط زیست لحاظ نمی گردید. فشار مقررات دولتی برای اخذ استانداردهای زیست محیطی از یک طرف و رشد فزاینده تقاضای مشتریان برای عرضه محصولات سبز (بدون اثر مخرب بر محیط زیست) مفهوم زنجیره تأمین سبز و مدیریت زنجیره تامین سبز 1را پدیدار ساخت. زنجیره تأمین سبز شامل فرآیند های تأمین مواد خام، تولید، مدیریت لجستیک2، توزیع و خدمات، استفاده و بازیافت3 است .(Shuwng, 2003) با توجه به قوانین دولتی و افزایش آگاهی مردم درباره حفاظت از محیط زیست، اگر شرکت ها بخواهند مزیت رقابتیشان را در روند جهانی شدن حفظ کنند؛ نمی توانند مسائل زیست محیطی را نادیده بگیرند. Diabat and Kannan, .(2011) در سالهای اخیر، شرکت ها بررسی ها و برنامه های منظم و متعددی را انجام می دهند برای اینکه اطمینان حاصل کنند که تامین کنندگان می توانند با توجه به استانداردهای زیست محیطی مواد و خدمات را با کیفیت بالا ارائه دهند(.(Awasthi et al.,2010
امروزه مدیران زنجیره تأمین سبز در شرکت های پیشرو از طریق ایجاد مطلوبیت و رضایت مندی از منظر زیست محیطی در سراسر زنجیره تأمین می کوشند تا از بهبود عملکرد محیطی خود در کل زنجیره تأمین به عنوان یک سلاح استراتژیک جهت کسب مزیت رقابتی پایدار سود ببرند (Boks .and Stevels, 2007) هدف اصلی زنجیره تامین سبز، کاهش آلودگی محیط زیست از زمان خرید مواد خام، تولید و توزیع تا زمان فروش محصولات و از بین رفتن آنهاست، از دیگر اهداف آن می توان به محدود کردن ضایعات در داخل سیستم صنعتی به منظور حفظ انرژی و جلوگیری از استفاده مواد خطرناک برای محیط زیست، اشاره کرد .(Kuo et al., 2010)
از آنجا که اقتصاد جهانی به سمت اقتصاد سبز4 پیش می رود؛ ضرورت پرداختن به این مساله بیشتر نمایان می شود. شرایط نامناسب زیست محیطی، مثل کاهش منابع مواد خام، افزایش ضایعات و سطوح آلودگی، باعث اهمیت بیشتر مدیریت زنجیره تامین سبز شده است( Montabon et .(al., 2007 همکاری با تامین کنندگانی که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قوی هستند، عملکرد زنجیره تامین را بهبود می بخشد. شرکت ها نیاز به تامین کنندگانی دارند که معیارهای زیست محیطی را قبول داشته باشند و هزینه اتلاف در سیستم های عملیاتی خود را مورد ارزیابی قرار دهند تا کیفیت زیست محیطی محصولات شرکت را تضمین نمایند. در واقع تامین کنندگان سبز و انتخاب و ارزیابی آنها فرایندهای حیاتی در یک زنجیره تامین هستند .(Buyukozkan and Cifci,2011)
لذا سازمان ها باید مدیریت محیط زیست را در تمام چرخه عمر محصولاتشان به کار گیرند تا از بهبود عملکرد زیست محیطی زنجیره تأمین اطمینان حاصل کنند. در واقع اساس زنجیره تأمین سبز، بر یکپارچگی مدیریت محیط زیست و مدیریت زنجیره تأمین، برای کنترل اثرات زیست محیطی در چرخه عمر محصول به وسیله تسهیم اطلاعات و هماهنگی و همکاری تمام اعضای زنجیره تأمین است .(Srivasta,2007)
پس از مطالعه و بررسی ادبیات پژوهش، مشخص شد که روش ها و معیار های متعددی جهت حل مساله انتخاب تامین کننده سبز به کار برده شده است. روش ANP-DEMATEL فازی در پژوهش های انگشت شماری مورد استفاده قرار گرفته است. علاوه بر این، پژوهش های اندکی معیارهای مختلف کمی و کیفی را جهت انتخاب تامین کننده سبز، مورد توجه قرارداده اند. ANP-DEMATEL فازی جهت ارزیابی و رتبه بندی تامین کنندگان با لحاظ نمودن توام معیارهای سنتی و زیست محیطی تاکنون در هیچ پژوهشی به کار برده نشده است. در پژوهش حاضر، با لحاظ نمودن توامان معیارهای متداول و معیار های زیست محیطی(ترکیبی از معیارهای کمی و کیفی) فرایند ارزیابی و انتخاب تامین کننده صورت می پذیرد و به دلیل اینکه معیارهای کیفی را نمی توان با شاخص های کمی اندازه گیری کرد و سنجش این معیارها به قضاوت های فردی بستگی دارد و مبهم می باشد، از تئوری مجموعه های فازی استفاده می شود. هدف اصلی این مقاله پیشنهاد استفاده از معیارهای جامع برای انتخاب تامین کننده سبز می باشد.
-2 مروری بر ادبیات پژوهش
بحث حفاظت از محیط زیست در کشور امریکا آغاز و ملاحظات زیست محیطی به عاملی مهم در سیاست های خرید و انتخاب تامین کننده تبدیل شد(.(Yeh and Chuang,2011 مدیریت زنجیره تأمین سبز، توسط انجمن پژوهش صنعتی دانشگاه ایالتی میشیگان در سال 1966 معرفی شد که در واقع مدل مدیریت نوینی برای حفاظت از محیط زیست است. مدیریت زنجیره تأمین سبز، از منظر چرخه عمر محصول، شامل تمامی مراحل از مواد اولیه، طراحی و ساخت محصول، فروش محصول و حمل و نقل، استفاده از محصول و بازیافت محصولات می باشد .(Li and Wei,2008)
در جدول((1 پژوهش های صورت گرفته در سالهای اخیر در زمینه مدیریت زنجیره تامین سبز و انتخاب تامین کننده سبز را به اختصار مرور می نماییم.
-3 متدولوژی حل
از آنجا که هدف این مقاله ارائه رویکردی جهت ارزیابی و انتخاب تامین کننده در زنجیره تأمین سبز و رتبه بندی تأمین کنندگان است، ابتدا با مطالعه و بررسی متون علمی، ادبیات تحقیق تدوین شده، سپس اطلاعات لازم جمع آوری گردیده است. در گام نخست معیارهای اصلی را بر مبنای معیارهای پژوهش Kannan و همکاران در سال 2013، که در جدول (2) آمده است، مشخص می کنیم. برای هریک از این معیارها، زیر معیارهایی در نظر گرفته شده است. خبرگان در اینجا، پنج نفر از مدیران ارشد شرکت صنایع غذایی پیچک هستند که سه تامین کننده ماهی را بر اساس معیارها و زیرمعیارهای موجود می سنجند. شرکت صنایع غذایی پیچک یک شرکت تولید کننده مواد غذایی از قبیل انواع سس، ترشیجات، ماهی تن و... می باشد . داده های مورد استفاده پژوهش، از روش میدانی (پرسشنامه) گرد آوری شده اند. دو نوع پرسشنامه تهیه شد. پرسشنامه اول بر مبنای معیارهای پژوهش تنظیم شد و در اختیار خبرگان قرار گرفت و از آنها خواسته شد که درجه اهمیت هریک از معیارها را بر اساس متغیرهای زبانی مشخص کنند. پرسشنامه دوم شامل دو بخش است: بخش اول در بر گیرنده مقایسه های زوجی مرتبط با تعیین درجه اهمیت عناصر نسبت به هم است و بخش دوم در رابطه با درجه تاثیر عناصر موجود در خوشه هایی که روابط درونی دارند و بر یکدیگر اثر گذارند؛ می باشد. پس از جمع آوری داده ها، معیارها و زیرمعیارهای شناسائی شده در قالب یک مدل تحلیل شبکه ارائه گردید. روایی پرسشنامه ها در این تحقیق، از نوع روایی قضاوتی است.روایی قضاوتی یکی از روش های اندازه گیری روایی است که به منظور شناسایی اعتبار شاخص ها یا معرف هایی است که توسط محقق برای اندازه گیری متغیر یا متغیرهایی تعیین می شوند که این کار با مراجعه به نظر داوران یا متخصصان موضوع مورد مطالعه،صورت می پذیرد(خاکی،.(1386 جهت اطمینان از روایی پرسشنامه ها، پس از توزیع پرسشنامه ها میان خبرگان، نظرات ایشان درباره سوال های مطرح شده، واژگان مورد استفاده و قابل فهم بودن آنها پرسیده شد؛ در چند مورد نیاز به توضیحات مختصری بود که با آسان سازی واژه ها در پرسشنامه لحاظ گردید.اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه هایی که توسط خبرگان بدست آمده است، با استفاده از رویکرد ترکیبی ANP-DEMATEL به منظور رتبه بندی سه تامین کننده به کار برده شد.
-1-3 رویکرد فازی
در یک فرایند تصمیمگیری، تصمیمگیرندگانمعمولاً با تردیدها، مسائل و عدم قطعیتهایی روبرو میشوند. به عبارت دیگر، زبان طبیعی برای بیان ادراک یا قضاوت همواره به صورت ذهنی، غیرقطعی یا مبهم است. برای رفع ابهام و ذهنیبودن قضاوت تصمیمگیرنده نظریه مجموعه های فازی، برای بیان واژههای کلامی در فرایند تصمیمگیری معرفی گردید(امیری،.(1389
در ابتدا لازم است که برخی تعاریف و نمادهای مهم نظریه مجموعه های فازی که در پژوهش Zimmermann در سال 2005 آمده است، مرور شوند.
تعریف .1 یک عدد فازی کمیتی است که برخلاف اعداد »عادی« (تک-ارزشی) دقیق نمیباشد و ارزشش ناصریح است. میتوان هر عدد فازی را تابعی تصور کرد که دامنهاش مجموعهای مشخص و معمولاً مجموعهای از اعداد حقیقی است و بردش گسترهای از اعداد حقیقی نامنفی میان 0 و 1 و شامل خود 0 و 1 است. به هر مقدار عددی از دامنه یک »میزان عضویت« نسبت داده میشود که در آن 0 نشان دهندهی کمترین میزان احتمال و 1 نشاندهندهی بیشترین میزان احتمال است. در این پژوهش، اعداد فازی ذوزنقهای به کار گرفته شدهاند.
تعریف.2 پروفسور زاده در سال 1973 می نویسد: ”متغیرهای زبانی، متغیرهایی هستند که مقادیرشان اعداد نیستند، بلکه لغات یا جملات یک زبان طبیعی یا ساختگی هستند.“ از آنجا که قضاوتهای انسانی دارای ماهیت ابهام بوده و نمیتوان آنها را با داد های عددی مشخص بیان کرد؛ بنابراین استفاده از متغیرهای کلامی به جای مقادیر عددی مناسبتر به نظر میرسد (شفیعی،.(1390
-2-3فرآیند تحلیل شبکه (ANP)
فرایند تحلیل شبکهای به وسیله (Saaty,1971) توسعه داده شد. این تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) را به عنوان یک ابزار تصمیم-گیری چند معیاره به وسیله جایگزینی شبکه به جای ساختار سلسله مراتبی بهبود میبخشد. همانطور که AHP بستری را برای ساختارهای سلسله مراتبی با روابط یک سویه فراهم میکند؛ ANP نیز روابط پیچیده شبکهای بین سطحهای مختلف تصمیم و معیارها را اجازه میدهد. اگرچه افراد خبره از شایستگیها و تواناییهای ذهنی خود برای انجام مقایسات استفاده میکنند، اما باید به این نکته توجه داشت که فرایند تحلیل سلسله مراتبی و یا شبکهای (مقایسههای زوجی) امکان انعکاس سبک تفکر انسانی را به طور کامل ندارد؛ به عبارت بهتر، استفاده از مجموعههای فازی، سازگاری بیشتری با توضیحات زبانی و گاهی اوقات مبهم انسانی دارد. بنابراین بهتر است که با استفاده از مجموعههای فازی به پیشبینی بلندمدت و تصمیمگیری دردنیای واقعی پرداخت. روش بدست آوردن بردارهای ویژه و گروه بندی و سازماندهی آنها در یک ماتریس خاص که آن را سوپرماتریس می نامیم، انجام می گیرد .(Figuiera et al.,2005)
سوپر ماتریس برای نمایش جریان تاثیر از یک خوشه به خوشه های دیگر (با توجه به ارتباطات بیرونی) و یا به عناصر درون خودش (با توجه به ارتباطات درونی) به کار می رود، از به توان بالا رساندن سوپر ماتریس، بردار وزنها به دست می آید.
-1-2-3سازگاری ماتریس
روش محاسبه وزنها از ماتریس، به سازگار یا ناسازگار بودن تصمیم وابسته است رابطه(.(1
ناسازگاری یک تصمیم میزان خطا را نشان می دهد. برای استخراج وزن ماتریس سازگار ابتدا در صورت مثبت بودن معیارها از طریق میانگین و به صورت ستونی نرمال می نماییم و در صورت منفی بودن معیارها از میانگین سطری برای نرمال شدن استفاده می گردد. جهت استخراج وزن ماتریس ناسازگار چهار روش: -1 حداقل مربعات -2 حداقل مربعات لگاریتمی -3روش بردار ویِه -4 روش تقریبی، استفاده می گردد. پس از نرمال نمودن ماتریس اولیه، ماتریس W ها به دست می آید که پس از آن جهت محاسبه نرخ ناسازگاری خواهیم داشت:روابط(:(2-7
جدول((3 اندیس تصادفی IR
ANP ناسازگاری کلی قضاوت ها را به وسیله نرخ سازگاری محاسبه می کند. نرخ ناسازگاری باید کوچکتر یا مساوی 0/1باشد که اگر اینطور نباشد ممکن است با قضاوتهای متضاد رو به رو باشیم که نیاز است درآنها تجدید نظر شود.
-3-3روش DEMATEL
روش DEMATEL به وسیله برنامه علوم و بشر انستیتو Battelle Memorial ژنو، بین سالهای 1972 و 1976 ایجاد شد. این روش، ابزاری عملی و مفید به خصوص برای نمایش ساختار پیچیده روابط علی و معمولی به وسیله نمودار و یا ماتریس است. ماتریسها و یا نمودارها، روابط مبتنی بر عناصر سیستم را نشان میدهند که اعداد روی نمودارها، نمایانگر شدت اثر هر یک از عناصر است(.(Goguso et al.,1998 با توجه به این که برای استفاده از روش DEMATEL به نظرات کارشناسان نیاز داریم و این نظرات در برگیرنده عبارات کلامی مبهم و دوپهلو است، به منظور یکپارچه سازی و رفع ابهام آنها بهتر است این عبارات به اعداد فازی تبدیل شوند. برای حل این مشکل، Lin و Wu در سال (2008) مدلی را ارائه کردند که از روش DEMATEL در محیط فازی بهره میگیرد.
در این روش، ابتدا معیارهای اصلی و زیرمعیارها را مشخص می کنیم.
دستیابی به اولویتهای نهائی هریک از معیارها با رویکرد ترکیبیANP-DEMATEL مستلزم طی چهار گام اصلی است:
- گام نخست: مقایسه زوجی معیارهای اصلی براساس هدف (W21)
- گام دوم: محاسبه روابط بین معیارهای اصلی (W22)
