بخشی از مقاله
چکیده
مسائل مربوط به اکوتوریسم و پایداری بیش از هر چیز نیازمند برنامهریزی فضاهای گردشگری با استفاده از منابع موجود و بهره-برداری بهینه از طریق شناسایی دقیق مناطق مستعد میباشد. اکوتوریسم و گردشگری به عنوان یکی از مهمترین منابع درآمدی در کشورهای توسعهیافته، سعی در گسترش ابعاد مختلف این صنعت و ایجاد اشتغال خصوصا برای روستائیان است.
در این پژوهش به شناسایی پهنهها، نقاط و مسیرهای مستعد برای اکوتوریسم در شهرستان خوی پرداخته و نقاط مناسب یا نامناسب در این زمینه شناسایی گردیدهاند. نتایج مطالعات نشان داد پهنهی غربی شهرستان و هممرز با ترکیه در ارتفاعات اورین، مینارشین، تکلیک و قطور دارای شرایط ایدهآل برای توسعه اکوتوریسم زمستانی و کوهنوردی بوده و بالعکس پهنهی شمالی به دلیل ناامنیهای ناشی از استقرار پراکندهی برخی گروههای مسلح جدایی طلب و همچنین مسیرهای گسلی بسیار خطرناک از ظرفیت بسیار پایینی برای توسعه اکوتوریسم برخوردار است. همچنین وجود چشمههای معدنی مانند کلوانس،قریس و ایواوغلی و چشمههای آب گرم چون قارنجه موجب توسعهی طبیعتدرمانی در محدوده شده است.
مقدمه
یکی از مهمترین مسائل در ارتباط با توسعهی فعالیتهای اقتصادی توجه به مسائل مربوط به رونق و بهبود فعالیتهای گردشگری به عنوان گذرگاه توسعه میباشد ، برای ارتقای کارآیی در یک جامعه، توجه به سیستمهای گردشگری در محدوده منطقه مهم است که در حقیقت این عمل با بهرهگیری از توسعه یکپارچه و همچنین از طریق بهبود شرایط محلی و منطقهای، تعادل پایدار بین طبیعت و جوامع انسانی را به ارمغان میآورد
از طرف دیگر، با علم به اینکه بخشی از هزینههای درمانی بشر، ریشه در زیست و معیشت ناپایدار او داشته و اعتبارات فراوانی برای جلوگیری از بروز بیماریها و مرگ و میرهای نابهنگام در جامعه میشودضرورت بازنگری بنیادین در نحوهی سازگاری و تعامل انسان با طبیعت بیش از پیش لازم و ضروری به نظر میرسد.
توان اکوتوریستی و گردشگری هر منطقهای در شهرها و ناحیهی جغرافیایی محدودهی مورد نظر به صورت سیستماتیک و نظاممند قابل بررسی است. تردیدی نیست که چنین زمینهای در راستای پایداری زیستمحیطی، توان عرصههای روستایی را در برابر آشفتگی-های متعددی که پیشبینی و مدیریت آنها محدود است نیز بالا خواهد برد
همچنین باید این موضوع را در نظر داشت که اگر اکوتوریسم و طبیعتگردی به نحوی مناسب برنامه ریزی و مدیریت شود، میتواند محرک یک فرآیند توسعه یافته برای حصول به پایداری توسعه در نواحی کم توسعهیافته شود
بدین ترتیب توریسم پایدار با الهام گرفتن از تعریف توسعهی پایدار، عبارت است از نوعی توریسم که نیازهای نسل حاضر را پاسخ دهد؛ بدون اینکه از ظرفیتهای مربوط به نسلهای آینده برای پاسخگویی به نیازهای خود مایه بگذارد. توریسم پایدار به نحوی برنامهریزی و اجرا میشود که بر محیط زیست، اقتصاد و فرهنگ جامعهی میزبان اثر منفی نگذارد
در این راستا وظیفهی دشوار برنامهریزان گردشگری این است که با به حداقل رساندن تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست و درهم ریختگی که برای جوامع محلی ایجاد کرده، به فواید آن امیداوار باشند
برای ایجاد توسعهی پایدار و مناسب در صنعت گردشگری وجود مدیریتی توانا و منسجم و هماهنگ بین بخش دولتی و خصوصی بسیار حائر اهمیت است
همچنین این مسأله باید مدنظر قرار گیرد که در مباحث مربوط به گردشگری و توریسم در محدودههای طبیعی توجه به شرایط و ویژگیهای مختلف یک محدودهی جغرافیایی چون عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و زیست-محیطی برای برنامهریزی و مدیریت بهینه و جلوگیری از بروز چالشهای محیطی بسیار لازم و حیاتی است
شهرستان خوی یکی از پهنههای متنوع آب و هوایی در شمالغرب ایران محسوب میشود. بارش متوسط سالیانه 300-400 میلی متری و وجود کوهستانهای برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بکری را در دل این منطقه از کشور به وجود آوردهاست. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند. درههای سرسبز، کوهسارهای پرگل و حیات وحش نادر میتوانند نویدبخش لحظاتی آرام و لذت بخش به گریختگان از دام ماشین و دود و سر و صدا باشند. این شهرستان با بهرهگیری از کوهها و جنگلهای سرسبز که شهر را در آغوش خود گرفتهاند ظرفیت بالقوهای را برای توسعهی اکوتوریستی و گردشگری نوید میدهد.
یکی از مهمترین پیامدهای عدم توجه به محیطهای سازگار با توانمندیهای اکوتوریستی و گردشگری، بروز بحران و پیچیدگی در نحوهی تعامل بشر با محیط جغرافیایی خویش است. بسیاری از انواع گردشگری خصوصا در دامن طبیعت مانند کوهنوردی و صعود به ارتفاعات سرسبز، دید وبازدید از بناهای تاریخی مانند امامزدهها و قلعهها و همچنین مسائل مربوط به ورزشهای آبی و اسکی و طبیعت درمانی نیازمند پتانسیلسنجی وضع موجود در بستر طبیعی و توجه به شاخصهای پایداری برای رفع نیاز آیندگان میباشد.
از این رو هدف اصلی این پژوهش آن است که با بهرهگیری از شاخصهای طبیعی چون شیب، پوشش گیاهی، خطوط ارتفاعی ، جنس خاک و ....در کنار مولفههای انسانی مانند ورزش و تفریح و عوامل جاذب گردشگری، ابتدا به شناسایی و طبقهبندی توانهای اکوتوریستی محدوده متناسب با رویکرد پایداری و سپس تعیین نقاط بهینه برای گردشگری محدوده پرداخته شود. این امر منجر به شناسایی نقاط مستعد برای توسعهی توانهای توریستی و همچنین توجه به نقاط شکننده و مسالهدار از نظر پایداری در محدوده مورد مطالعه شده و زمینه را برای برنامهریزیهای مناسب و سازگار با محیط فراهم میسازد.
در جغرافیای سرزمین مفهوم محیط نه فقط در معنای طبیعی، بلکه در معنای اجتماعی و اقتصادی نیز مورد نظر است
توان محیطی، مجموعهی دادههای محیط است که در بهرهوری-های اقتصادی از محیط، توسط انسان موثر بوده و در راستای فعالیت-های اقتصادی انسان کاربری داشته باشد
ارزیابی توان محیط زیست - چه توان اکولوژیکی، چه توان اقتصادی و اجتماعی آن - نیز عبارت است از برآورد استفاده ممکن انسان از سرزمین برای کاربریهای کشاورزی، مرتعداری، جنگلداری، پارکداری - حفاظت، توریسم - ، آبزیپروری و مهندسی و توسعهی شهری، صنعتی و روستایی در چارچوب استفادههای کشاورزی، صنعت، خدمات و بازرگانی
اکوتوریسم نوعی گردشگری مسئولانهی انسان در محیط طبیعی است که علاوه بر منفعتهای مادی و غیرمادی به دنبال حفظ محیط زیست است و نتیجهی آن برقراری پیوند میان پایداری از ابعاد مختلف با اکوتوریسم خواهد بود
این توریسم شامل سواحل مرجانی دریاها، دریاچهها، تالابها، جزایر، بیشهزارها ونقاط سرسبز و خرّم، گیاهان وحشی، جنگلها، پارکهای ملی، نواحی تفرجگاهی، مناطق کوهستانی و ییلاقی، پتانسیلهای ورزشی وتفریحی مانند غارپیمایی، کوهنوردی ،کاوشهای زمینشناختی، پیادهروی در طبیعت، شنا، قایقرانی، ماهیگیری، استفاده از غذاهای دریایی، جاذبههای موثر در درمان مانند چشمههای آب معدنی بوده و حتی مناطق بیابانی و کویری از کانونها و جاذبههای گردشگرپذیر این نوع از جهانگردی است
یکی از مهمترین چاچوبهای فکری برای بهبود وضعیت اقتصادی و همچنین افزایش درآمد در یک جامعه توجه به ابعاد و شاخصهای توریسم و گردشگری خصوصا در زمینه تنوع بخشی به اوقات فراغت میباشدچنانچه نظریههای جدید در زمینهی گردشگری نشان میدهد جذابیتهای گردشگری بر پایهی ورزش، در مقایسه با دیگر جذابیتهای فرهنگی، مزیتهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بیشتری دارد
همچنین، یکی از مسائل بنیادین در ارتباط با توسعهی گردشگری در محیط خارج از شهری این است که در سالیان گذشته، شهرها به طور عام به عنوان نواحی مبدأ صدور و مکانهای غیرشهری به عنوان مقصد گردشگران معرفی شدهاندبرخی از ویژگیهای محیطی که در تعیین سفر شهروندان نقش اساسی دارد، ساختار فضایی، فرم شهر و سطح شهرنشینی است
گردشگری در یک نگرش پساساختاری بر بنیانی از کنشپذیری سیستمی استوار است که در فضای پسامدرن به فرآیند مبادلهی محصول گردشگری و گردشگر منتهی میشود و در پیرامون اجزای کارکردی خود تاثیرات بسیاری را بر جای میگذارد -
صنعت گردشگری نیازمند استفاده از دادهها و اطلاعات گوناگون از بخشهای مختلف میباشد و باید از گسترش روزافزون فناوری اطلاعات در جهت توسعه استفاده نماید
گردشگری باید بتواند درآمد ناحیه را در بلند مدت افزایش داده و ارتباط منطقی بین رشد آن و ضرورتهای زیست محیطی در منطقه برقرار نمایدمثلا باید از ظرفیت نواحی روستایی برای توسعه گردشگری که به عنوان گردشگری بیخطر و سبز مطرح است استفاده شودچنین امری نیازمند اطلاعات کافی از شرایط مدیریتی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ی گردشگری و محیط جغرافیایی است هرجا گردشگری به طور خودجوش و اتفاقی و بدون برنامهریزی و مدیریت موثر گسترش یافته، پیامدهای نامطلوبی به بار آورده و در درازمدت مشکلات آن بیشتر از فواید آن شده است این امر منجر به تخریب سیستمهای اکوتوریستی منطقه و از بین رفتن بسیاری از گونههای جانوری به دلیل عدم نظارت میشود.
تاکنون پژوهشهای بسیاری در ارتباط با گردشگری، توریسم و اکوتوریسم توسط جغرافیدانان ، برنامهریزان محیط زیست و متخصصان علوم خاکی و کشاورزی انجام پذیرفته است که هرکدام به نوعی سعی در شناخت ظرفیت موجود طبیعت و ارائهی راهکارهایی برای افزایش درآمد ساکنان آن منطقه هستند.
کیومرث حبیبی و همکاران - - 1391 ، در پژوهش "ارزیابی توان اکوتوریسم و برنامهریزی توسعهی پایدار گردشگری نمونهی موردی: پارک جنگلی آبیدر"، با بهرهگیری از روش تجزیه و تحلیل سیستماتیک از طریق سیستم اطلاعات جغرافیایی"، توان تفریحی محدوده را مورد ارزیابی قرار داده و نزدیکی به منابع آب و چشمه را در کنار ویژگیهای فضای سبز در انتخاب گردشگران موثر دانستهاند.
در این پژوهش وجود منابع آبی که نیاز آب شرب گردشگران را مرتفع ساخته به عنوان کلیدیترین معیار انتخاب مناطق تفرجی از دید گردشگران شناخته شده است. از این رو با تکیه بر پتانسیلها و جاذبههای تفریحی در یک پهنهی طبیعی، نوع جاذبههای موجود برای برنامهریزی و الزامات زیست محیطی در آن مد نظر قرار گرفته است.
یافتههای پژوهش
شهرستان خوی با وسعتی بالغ بر 5548 کیلومتر مربع در شمال غربی ایران و در مرز کشور ترکیه واقع شده است. جمعیت آن طبق سرشماری 1390 حدود 327400و جاده ترانزیتی ایران اروپا از 30 کیلومتری آن عبور می کند. شهر خوی در دشتی وسیع و محصور در بین کوههای سر به فلک کشیده واقع شده که بلندترین کوه آن اَورین"" با ارتفاعی بیش از 3650 متر چون مادری سپید قبا شهر را در آغوش کشیده و با رودخانه ها و چشمه های جوشانش آب حیات را در رگ های او به جریان انداخته است. "قوتور"، "آغ چای" و "قودوق بوغان" از مهم ترین رودخانه های آن هستند که دشت حاصلخیز خوی به برکت پرآبی آنها سالیان سال است با طراوتی دل-انگیز عاشقان زیبایی و سر سبزی را چون دلفریبی ماهرو به سوی خود می کشد. آب و هوای آن کوهستانی است و هر ساله زمستان هایی سخت سرد و برفی، بهارانی عطرناک، تابستان هایی ملایم و گاه معطوف به گرمی و پاییزهایی رنگارنگ و هزار رنگ چهره ای چهار فصل به منطقه می بخشند.
شکل: 1 موقعیت شهرستان خوی در استان و ایران
در ارتباط با رویکرد پایداری در محدودهی مورد مطالعه، مهمترین مساله آن است که بتوان عوامل تهدیدکننده در منطقه را بر اساس شدت اثراتی که بر مباحث گردشگری در منطقه و ساکنان آن می-گذارند به صورت شماتیک به نمایش گذاشت. این موضوع منجر به جدایی برخی محدودههای طبیعی و ناسازگار در نوع اکوتوریسم منطقه میگردد. برای تحقق این منظور، ابتدا اقدام به تعیین نقاط سیلخیز بر مبنای مسیر اصلی سیلابهای ویرانگر و همچنین تهیهی لایههای اطلاعاتی از طریق بارشهای سنگین در محدوده گردید تا بتوان شدت خشونت این عوامل را مورد ارزیابی قرار داد.
با نگاهی گذرا به نقشهی سیلخیز شهرستان میتوان یکی از مهم-ترین مجاری سیلابی را شناسایی نمود که از شهر قره ضیاءالدین و همچنین بخش ایواوغلی شروع و پس از عبور از مسیر خطالقعری و جلگهها به رودخانهی ارس منتهی میشود. محدودهی اصلی و دربرگیرندهی آن شامل روستای مظفرآباد تا زیارتگاه جرجیس پیامبر و در ادامه رودخانهی مراکان در نزدیکی کلیسای استیپانوس تا امتداد رود ارس میباشد. همچنین یکی دیگر از مسیرهای تهدیدکننده در ارتباط با محدودهی سیلابی منطقه، سد آغچای و آشاقی قورل تا شهر قرهضیاءالدین میباشد
شکل: 2 نقشه مسیرهای سیلابی در شهرستان خوی
