بخشی از مقاله
امکان سنجي احداث ترمينال هاي چند مَده (منظوره ) مسافري در ايران
چکيده :
ترمينال هاي مسافربري جزء مهمترين بخش هاي سسيتم حمل و نقل مي باشند و نقـش بسـزايي در تعـديل و تنظـيم ضربان نبض ترافيک شهرها دارند. بدليل رشد روز افزون جمعيت و ايجاد ترافيکهاي سنگين و حجيم در معابر اصلي درون و برون شهري که همچون گره هاي کور و مشکل زا در جهان امروز چهره نمايي مـي کننـد، ايجـاد و گسـترش ترمينـال هـاي مسافربري به منظور کاهش آسيب پذيري ساختار شهرها به مثابة يک ضرورت عيني و گريز ناپذير مي باشد.
ساليان متمادي است که پايانه هاي گوناگون مسافر در انواع سيستم هاي حمل و نقل در نقاط مختلف کشور احداث شده و مورد بهره برداري قرار گرفته اند و توجه به اين موضوع در سالهاي اخير از رشد قابل ملاحظه اي برخوردار بوده است به طوري که ترمينال هاي بسياري در سال هاي اخير، طراحي و احداث شده اند. با اين وجود، هنوز دست اندرکاران برنامه ريزي و ساخت ترمينال ها از ترمينال هاي تک َمده (منظوره ) براي هرَمد حمل و نقلي خاص استفاده مي نمايند. اين در حالي است که در ديگر کشورها مزاياي ترمينال هاي چند منظوره را تشخيص داده و در موارد مناسب اقدام به طراحي و احداث اين نوع از ترمينال هامي نمايند. هدف اين مقاله ، ارزيابي اهميت احداث ترمينال هاي چندمده (منظوره ) مسافري و امکان سنجي احداث اين نوع ترمينال ها براي شهرهاي مختلف کشور مي باشد.
کليد واژه ها : ترمينال چندَمده ( چند منظوره ) ، برنامه ريزي ، آنتروپي .
١- مقدمه
ترمينال نقطه ارتباط و تبديل و تعويض حمل و نقل درون شهري ١و حمل و نقل برون شهري ٢ است به طوري که باعث برقراري ارتباط و همبستگي دو نوع حمل و نقل مذکور گردد و علاوه بر آن ، ارتباط بين نقل و انتقال مسافر و کالا و وسايل حمل و نقل را ميسر سازد و همچنين مي تواند بين شيوه هاي مختلف حمل و نقل اعم از زميني ، ريلي ، هوايي و دريايي يک هماهنگي و ارتباط ارگانيک و استراتژيکبرقرارسازد [١].بنابراين ترمينال هابايد وظايف زير را انجام دهند:
۱- امکان دسترسي به مجموعه اي از وسايل نقليه را که در يک يا چند مسير تعيين شده در رفت و آمد مي باشند، فراهم سازند.
۲-امکان تعويض وسيله نقليه ، از يک شيوه به شيوه ديگر، در آن وجود داشته باشد.
۳-تسهيلات لازم جهت تمرکز و انتظار مسافرين يا انباشت کالاها، تا زمان حمل به مقصد، در آن وجـود داشته باشد.
٢- تعيين محل ترمينال ها
با وجود اين که تجهيزات و فضاي کافي از عوامل مؤثر در برنامه ريزي ترمينال هابه شمار مي رود ليکن اين عوامل هنگامي اهميت خود را حفظ مي نمايند که ترمينال در محل مناسبي طراحي و احداث شده باشد. مناسب ترين محل براي احداث ترمينال ، نقطه اي است که دسترسي به آن با سهولت و راحتي هم براي مسافريني که قصد سفر دارند و هم براي فرستندگان کالا توأم باشد.به عبارت ديگر،ترمينال ها معمولاً در نقاطي احداث مي شوند که مرکز تجمع جمعيت باشد يا در مناطقي که مقدار زيادي کالا توليد يا مصرف شود. از مطالب ارائه شده مي توان نتيجه گرفت که مرکز شهرهاو شهرک هامي تواند از لحاظ عامل دسترسي نقاط مناسبي جهت احداث ترمينال ها محسوب شوند. به طور کلي محل مطلوب جهت طراحي و احداث ترمينال هاي مسافري ، معمولاً مرکز شهر مي باشد و اين مطلب در صورتي صادق است که شبکه راه هاي يک شهر بر اساس اصول و ضوابط فني ساخته شده باشد. سهولت و راحتي مسافر در دستيابي به ترمينال و نيز امکان تعويض وسيله نقليه از يک شيوه به شيوه ديگر، حائز اهميت فراوان مي باشد. اصولاً يک ترمينال خوب به مفهوم فني ، عاملي جذب کننده در جهت استفاده از وسايل حمل و نقل همگاني مي باشد. حرکت وسايل نقليه از ترمينال هامعمولاً بر طبق زمان تعيين شده صورت نمي گيرد و گاهاً باتأخير همراه است . تعويض وسايل نقليه از يک شيوه به شيوه ديگر نيز در برخي موارد با تأخير همراه است . بنابراين در برنامه ريزي و طراحي ترمينال هابايد با توجه به زمان هاي انتظار و تأخير، نسبت به تأمين وسايل ، مکان هاو تجهيزات خدماتي ترمينال اقدام شود.نوع و گستردگي تجهيزات و تسهيلات در نظر گرفته شده براي يک ترمينال به موقعيت اجتماعي ، اقتصادي ، سياسي ، محلي و بين المللي آن بستگي دارد.
٣- طراحي و برنامه ريزي تسهيلات ترمينال ها
انواع وسايل نقليه حمل و نقل از جمله اتوبوس ها، قطارها، کشتي هاو هواپيماها قسمت قابل توجهي از روز را در ترمينال هابه منظور انجام خدمات سرويس و نگهداري مي گذرانند، به همين منظـور طراحـي تسهيلات مورد نياز در ترمينال هااز اهميت بسزايي برخوردار است .
طراحي تسهيلات و امکانات ترمينال هاي حمل و نقل بستگي به عواملي نظير مَد حمل و نقل ، نـوع نيـاز بـه حمل و نقل (کالا يا مسافر) و مقدار ترافيکي که بايد به آن سرويس داد، دارد.
طراحي تسهيلات درترمينال هاي چند مَده (منظوره ) به ترکيب مَدهاي حمل و نقل و حجم ترافيک هر مَد و حجم ترافيکي که بين مَدهاي مختلف جابجا مـي شـود نيـز بسـتگي دارد کـه بـه همـين علـت در طراحي و برنامه ريزي تسهيلات ترمينال هاي چند مَده (منظـوره )، روابـط بـين مَـدهاي مختلـف از اهميـت ويژه اي برخوردار است . تسهيلات ترمينال هاي حمل و نقل (مسافر يا کالا) به منظورتأمين ٩ نوع عمليـات اصلي زير طراحي و مورد استفاده قرار مي گيرند [٢] :
الف : تمرکز ترافيک : مسافرين تک تک يا گروهي در ترمينال تشکيل گروه هاي بزرگ تر جمعيت را مي دهند. به اين ترتيب ، نيازهاي کوچک و فردي به صورت گروهي در آمده و امکان فراهم شدن امکانات يک سفر پديد مي آيد.
ب :پردازش : اين عمل شامل گرفتن بليط و کنترل آن و اقدام روي بار سفر براي مسافرين مي باشد.
ج :طبقه بندي و انبار کردن : مسافرين و واحدهاي کالا در گروه هايي مطابق با مقصد، نوع مَد سـفر، نـوع جنس وغيره طبقه بندي و تفکيکمي شوند.
د:سوار شدن مسافرين :مسافرين از سالن هاي انتظار به سکوهاي سوار شدن به وسايل حمل و نقل در مبدأ مي روند.
ه :سالن هاي انتظار :تسهيلات براي انتظار مسافران و ذخيره سازي کوتاه مدت کالا نظير سـالن هـاي انتظـار براي مسافرين و انبارهاي ترانزيتي براي کالاها مي باشد که نيازمند اجازه براي بارگيري و سوار کـردن بـه وسيله تمرکزو طبقه بندي مي باشند.
و:پياده شدن مسافرين :در مقصد، مسافرين از وسايل حمل و نقل پياده شده و به سالن هاي خروج هدايت مي شوند.
ز:تعويض ترافيک :مسافرين و بارهاي رسيده به ترمينال اغلب بايد درمَدهاي مختلف يا مَد مشـابه بـراي رسيدن به مقصد در محلي ديگر براي کامل شدن سفرشان تغيير داده شوند.
ح :سرويس هاي دسترسي : ترمينال هابه دو صورت بين استفاده کننـدگان حمـل و نقـل و وسـايل حمـل و نقل خدمت مي کنند. يکي سيستم هاي حمل و نقل و ديگري سرويس هاي دسترسـي را بـراي فرسـتندگان کالا و مسافرين عمومي به وجود مي آورند.
ط :نگهداري و سرويس : ترمينال هااغلب بايد شامل تسهيلاتي بـراي سـوختگيري ، تميزکـردن ، بازديـد و تعمير وسايل نقليه باشند.
٤- بررسي ويژگي هاي سيستم هاي حمل و نقل يکپارچه
سيستم هاي حمل و نقل يکپارچه داراي مزاياي متعددي به شرح زير است :
الف - امکان استفاده ازهر مَد در بخشي از سفر که به نظر استفاده کننـده مناسـب تـر اسـت باعـث کـاهش هزينه هاي کلي حمل و نقل مي شود.
ب - افزايش بهره وري و کارآيي اقتصادي سيستم هاي مختلف .
ج - افزايش قابليت رقابت در بازار حمل و نقل به ويژه در سطح بين المللي .
د- کاهش تراکم و فشار بيش از حد روي برخي مَدهاي تکگانه حمل و نقل .
ه - بسترسازي مناسب تر جهت سرمايه گذاري هاي دولتي و خصوصي .
و- افزايش راحتي و بهبود سرويس جهت افراد ناتوان ، معلول و کهنسال .
ز- افزايش سطح سرويس براي استفاده کنندگان .
ح – صرفه جويي در مصرف زمين با استفاده از تسهيلات مشترک موجود درترمينال هاشامل پارکينـگ ، استراحت گاه ، فضاي دسترسي و غيره .
ط - بهبود شرايط زيست محيطي .
ي - استفاده از انبارهاي مشترک کالا و سالن هاي انتظار مسافرين .
حمل و نقل مسافر هنوز هم در اکثر نقاط جهان توسط سيستم هاي تک مَدي انجام مي شود و چنـد منظوره سازي در حمل و نقل مسافر کمتر از حمل و نقل کالا توسعه يافته است . مَدهاي خصوصي حمل و نقل هنوز به طور سـنتي و بـدون کمتـرين تـوجهي بـه ايجـاد همـاهنگي و ارتبـاط بـين آنهـا برنامـه ريـزي مي شوند. ساختار مؤسسات حمل و نقـل دولتـي ، مهمتـرين عامـل محـدوديت در يکپارچـه سـازي و چنـد منظوره سازي سيستم حمل و نقل مسـافر مـي باشـد زيـرا بخـش حمـل و نقـل مسـافر بـه شـدت وابسـته بـه برنامه ها، سياست هاو سرمايه گذاري هاي دولتي است .علت اين امر نيز غير قابل ذخيـره بـودن صـندلي در سيستم حمل و نقل مسافر است بدين معني که يک سرويس حمل و نقل مسافري بايد در ساعت مقـرر بـه سمت مقصد حرکت نمايد حتي اگر قسمت عمده اي از صندلي هاي آن خالي باشـد.ايـن امـر بـه کـاهش درآمد سيستم و افزايش هزينه هامي انجامد. حال آن که در سيستم حمل و نقل کالا چنين نيست و کالاهـا در انبارهاي مشخص تخليه مي شوند تا زماني که حجم آنها به اندازه يک واحد حمل کننده برسد. سـپس يک سرويس حمل و نقل براي آنها در نظر گرفته مي شود. اين ويژگي حمل و نقل کالا بر خلاف حمل و نقل مسافر باعث افزايش جذابيت و سودآوري حمل و نقل در بخش کالا مي گردد. به همين دليل سـرمايه گذاران بخش خصوصي به سمت سيستم حمـل و نقـل کـالا معطـوف مـي شـوند و در اکثـر نقـاط جهـان ملاحظه مي گردد که سيستم هاي حمل و نقل مسافر در بيشتر موارد وابسته به سياست ها، سرمايه گذاريهاو يارانه هاي دولتي هسـتند.بنـابراين بـديهي اسـت کـه خـدمات گسـترده و يکپارچـه اي کـه توسـط بخـش خصوصي براي حمل و نقل کالا به صاحبان کالا و کارگزاران حمل و نقل کالا ارائه مـي شـود بـه نـدرت براي مسافرين و در سيستم حمل و نقل مسافر مشاهده شود. سرويس هاي خدماتي و حمل کننده هاي کالا به صورت چندمَدي اقدام به حمل کالا به صورت در به در در سراسر جهـان مـي نماينـد. ولـي در بخـش مسافر در هر دو انتهاي سفر نياز به طي مسافت هاي طولاني به صورت پياده روي يا با اتومبيـل شخصـي يـا استفاده از وسايل نقليه عمومي براي رسيدن به نزديکترين فرودگاه يا ايستگاه راه آهن مي باشـد. معمـولاً سرويس هاي حمل و نقل عمومي مسافري به صورت در به در کمتر در دسترس هستند و اگـر هـم وجـود داشته باشند غالباً يا هزينه هاي آنها بسيار بالا است و يا اطلاع رساني کافي در خصوص آنها وجود ندارد.
٥- محدوديت هاي چند مَده (منظوره ) سازي حمل و نقل مسافر
در سيستم هاي حمل و نقل مسافر نيز همانند سيستم هاي حمل و نقل کالا، ارتباط ضعيف و نامناسب بــين مَــدهاي مختلــف بــه عنــوان مهــم تــرين عامــل محــدوديت در امــر چنــد مَــده (منظــوره ) ســازي مي باشد. کميسيون چند مَـده (منظـوره ) سـازي در ايـالات متحـده ، مهـم تـرين عامـل در عـدم گسـترش سيستم هاي چند مَده (منظوره ) حمل و نقل مسافر را کمبود ترمينال هاي چند مَده (منظـوره ) بيـان مـي دارد.
در بسياري از شهرهاي ايالات متحده ، ترمينال هاي حمل و نقل مسافر ريلي واقـع در مرکـز شـهر در طـول دوره نوسازي شهرها در اوايل دهه ١٩٦٠ ميلادي تخريب شدند.ليکن در دهـه ١٩٩٠ مـيلادي بـراي اداره کنندگان بسياري از شهرها مسجٍّل شده بود که وجـود يـک ترمينـال چنـد مَـده (منظـوره ) در مرکـز شـهر مي تواند به عنوان قلب يک سيستم حمل و نقل چند مَده (منظـوره ) مسـافري عمـل نمايـد.احـداث چنـين ترمينال هايي نياز به مشارکت دولت محلي ، متصديان سيستم هاي حمل و نقل عمومي ريلي شهري و حومه شهري و همچنين متصديان شرکت هاي اتوبوسراني خصوصي و دولتـي دارد.بـديهي اسـت کـه مالکيـت چنين ترمينال هايي لزوما متعلق به بخش دولتي نمي باشد و در حقيقت سرمايه گذاري درآن معمولاً نيازمند تلفيق بخش دولتي و خصوصي است . نمونه هايي از مشارکت سرمايه گذاري بخش خصوصي و دولتـي در ترمينال هاي چند مَده (منظوره ) مسافري شهرهاي لوس آنجلس و واشنگتن صورت گرفته است .تجربيـات نشان مي دهدکه ترمينال هاي چند منظوره مسافري باعث ايجاد هماهنگي بيشتر بين سرويس هـاي مسـافري ريلي ، سرويس هاي اتوبوسراني شهري و بين شهري مي شود.
