بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
برآورد ميزان فرسايش و رسوب کل و ويژه حوزه ميان جنگل شهرستان فسا با استفاده از مدل فرسايشي EPM
چکيده
به منظور تعيين انواع و ميزان فرسايش و رسوب ساليانه حوزه آبخيز ميان جنگل فسا، مجموعه اي از مطالعات صحرايي شامل
بررسي وضعيت پوشش گياهي، خاک، نوع سازندهاي زمين شناسي موجود، ميزان درجه حرارت و بارندگي ساليانه در حوزه مورد نظر انجام شد. به منظور برآورد کمي فرسايش از مدل استفاده شد. نتايج نشان داد عوامل مختلفي مانند تخريب مراتع ، فقر پوشش گياهي منطقه در برخي مناطق ، وجود سازند هاي حساس به فرسايش ، فرسايش پذيري خاکها، شيب تند ارتفاعات و چراي بي رويه و نامناسب دام در منطقه ازدلايل اصلي ايجاد فرسايش و توليد رسوب در اين حوزه است .
انواع مختلف فرسايش دراين حوزه شامل فرسايش هاي سطحي، آبراهه اي، رودخانه اي، خندقي، انحلالي وباراني (مقدارکم ) مي باشد. نتايج نشان داد ضريب رسوبدهي برابر با ٠.٧٤٨٨ بوده و مقدار فرسايش و رسوب ويژه حوزه به ترتيب ٩١٥.٩٦ و ٦٨٥.٥٨ مترمکعب بر کيلومتر مربع در سال برآورد شد. با توجه به نتايج حاصل بهترين راهکارها براي کنترل فرسايش درحوزه مورد مطالعه استفاده از مديريت صحيح بهره برداري مراتع (مانند جلوگيري از تخريب مراتع ، کاهش تعداد دام چراکننده ، اجراي عمليات قرق و...)، اجراي عمليات اصلاحي (مانند غني سازي جنگل ، بذرپاشي، کپه کاري، احداث خشکه چين در آبراهه هاي مناسب و...) و ارائه برنامه هاي آموزشي مانند اصول صحيح کشت و زراعت به بهره برداران مي باشد.
کلمات کليدي: حوزه آبخيز، فرسايش و رسوب ويژه ، مديريت مراتع
١- مقدمه
در برنامه رشد و توسعه پايدار در منابع طبيعي، جامع نگري به عنوان يکي از اصول اساسي محسوب شده و از اهميت ويژه اي برخوردار است . رشد و توسعه زماني مي تواند موجب پيشرفت جامعه شود، که به پايداري برسد. بدان معنا که در مسير رسيدن به اين هدف تبعيض ها رفع ، محدوديت ها زدوده ، وابستگي ها کاهش و اشتغال و امنيت آن تامين گردد. انجام اين مهم در گرو تهيه و تنظيم و اجراي راهبردها، برنامه هاي بلندنگر، واقع نگر و جامع نگر برنامه ميان مدت توسعه است . در چنين برنامه هايي است که جايگاه و نقش مناطق مختلف با ويژگيهاي مختلف طبيعي، اقليمي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در برنامه ريزيهاي رشد و توسعه مشخص ميگردد. خاک از مهمترين منابع طبيعي هرکشور است ، وجود خاک مرغوب در هر کشور زمينه را براي برنامه ريزي توسعه پايدار فراهم ميسازد. عدم مديريت صحيح در بهره برداري از خاک نه تنها باعث از بين رفتن کشاورزي و ايجاد وابستگي يک کشور ميشود بلکه با رسوب مواد فرسايش يافته در آبراهه ها، مخازن ، سدها و کاهش ظرفيت آبگيري آنها خسارات اقتصادي فراواني را نيز موجب ميگردد. اگر استفاده از خاک براساس شناسائي استعداد و قدرت توليدي آن و مبتني بر رعايت اصول صحيح علمي باشد خاک از بين نمي رود، بالعکس ارتکاب هر گونه اشتباهي در بهره برداري از آن موجب وارد آمدن خسارات جبران ناپذيري مي گردد و خاکي که براي تشکيل يک سانتيمتر آن ، حداقل مدت سيصد سال زمان نياز مي باشد در مدت بسيار کوتاهي از بين مي رود (احمدي، ١٣٩٠). بنابراين شناخت عوامل موثر بر ايجاد و افزايش فرسايش و رسوب در منطقه مي تواند کمک بسزايي در يافتن راه حل مبارزه با آن در اختيار قرار دهد. يکي از حوزه هاي آبخيز شناخته شده در شهرستان فسا، حوزه ميان جنگل مي باشد که با توجه به وسعت قابل توجه و تنوع پوشش گياهي موجود (با کاربري مرتع و جنگل )، انجام عمليات مناسب آبخيزداري در منطقه مي تواند نقش مهمي در حفظ اين منابع طبيعي داشته باشد. لذا تحقيق حاضر باهدف تعيين وضعيت فرسايش و رسوب و همچنين روش هاي کنترل فرسايش و کاهش توليد رسوب در منطقه مورد مطالعه انجام گرفته است .
٢- مواد و روش ها
محدوده مورد مطالعه از لحاظ تقسيمات کشوري در استان فارس ، شهرستان فسا، بخش ميان جنگل فسا واقع شده است . اين منطقه به وسعت ٨٤٢.١٩٦٩ هکتار بين طول جغرافيايي " ٥٠ ' ٢٤ ° ٥٣ تا " ٣٠ ' ٢١ ° ٥٣ شمالي و عرض جغرافيايي " ٥٩ ' ١٢ ° ٢٩ تا" ٥٩ ' ١٠ ° ٢٩ شرقي واقع شده است . شيب متوسط در اين حوزه ٢٠.٨٣ درصد و محيطي برابر با ٢٠٦٠٧.٠٩ متر مي باشد. منطقه مورد مطالعه در ميان جنگل فسا از شرق و شمال به جاده ارتباطي فسا – شيراز و همچنين روستاي بيدک و به سمت مقابري و وکيل آباد، از غرب به راه ارتباطي خاوران و همچنين حوزه استحفاظي سروستان و رشته کوه هاي چنار و از جنوب به سمت شهرستان فسا و به روستاي تل زيره و آب و آسمان محدود مي گردد.
تمامي راه هاي دسترسي به حوزه از مرکز استان و شهرستان تماما آسفالته و راه هاي داخل حوزه خاکي اتومبيل رو مي باشند (مهدوي، ١٣٧٨).
شکل ١- موقعيت منطقه مورد مطالعه
به منظور ارزيابي و تخمين ميزان فرسايش لازم است ابتدا حوزه مورد مطالعه را به قطعات کوچک واحدهاي اراضي تقسيم کرده و براساس هر واحد اراضي به بررسي فرسايش و دخالت دادن فاکتورهاي موردنظر اقدام نمود. اين تقسيم بندي ممکن است براساس نقشه خاک منطقه و يا نقشه هيدرولوژي منطقه و يا تلفيق هردو نقشه و يا براساس تلفيق نقشه هاي خاک، شيب ، پوشش گياهي باشد که درنتيجه تعدادي واحد يا پلي گون بدست ميآيد که از لحاظ خصوصيات ادافيکي و توپوگرافي و بيولوژيکي با يکديگر شباهت دارند. جدول شماره ١ تيپ ها و واحدها و اجزاء واحد اراضي موجود در منطقه مطالعاتي را نشان مي دهد.
جهت تعيين و بررسي وضعيت فرسايش در منطقه بايد مطالعات ارزيابي نيز صورت گيرد که بدين منظور مطالعات مقدماتي، صحرايي، آزمايشگاهي و تکميلي انجام گرفت . به علت عدم وجود ايستگاه اندازه گيري رسوب سنجي، از روش تجربي
(E.P.M١) مقدار رسوب در حوزه محاسبه شد.
براي طبقه بندي کيفي فرسايش از روش ذکر شده نياز به اندازه گيري پنج عامل است . در اين روش شدت فرسايش از رابطه
(١) محاسبه مي شود (احمدي، ١٣٩٠):
که در آن ، Z ضريب شدت فرسايش ، Xa ضريب استفاده از زمين ، ᴪ ضريب فرسايش ، Y ضريب حساسيت خاک به فرسايش و I شيب متوسط حوزه بر حسب درصد مي باشد.
براي محاسبه برخي پارامترهاي ذکر شده از جداول مربوطه استفاده شد.
محاسبه فرسايش ويژه :
فرسايش ويژه يا مقدار فرسايش يک حوزه آبخيز در واحد سطح در طول يک سال از رابطه زير محاسبه شد:
که در آن WSP مقدار فرسايش (متر مکعب در کيلو متر مربع در سال )، H متوسط بارندگي سالانه ي حوزه (ميلي متر)، Z
