بخشی از مقاله
چکیده
حوزه قره سو علیا با مساحت حدود 4419/8 کیلومترمربع معادل 25 درصد از وسعت استان را به خود اختصاص داده و بین مختصات جغرافیاییَ45،ْ47 َتا41،ْ48 طول شرقی َو47ْ،37 َتا36ْ،38 عرض شمالی قرار گرفته است. دراین تحقیق بعد از بازدید از 129 بازه ازطول رودخانه ها و مسیل ها اطلاعات مختلف از جمله ویژگی های سنگ شناسی ، فرسایش کناری و بستر جمع آوری گردید و داده های بدست آمده توسط نرم افزارهای مختلف و بروش توصیفی و همبستگی آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت .
نتایج بدست آمده نشان می دهد که بین طول رودخانه ها و مسیل های دارای فرسایش کناری و بستر و طول سازندهای حساس به فرسایش رابطه مستقیم وجود دارد ومی توان ترتیب ارائه شده را جهت تعیین گروه های لیتولوژیکی بصورت حساسیت به فرسایش استفاده و نه تنها در حوزه مورد مطالعه بلکه درحوزه های سایرحوزه های استان و مناطق همجوار نیز بکار برد . در این گروه بندی سازندهای منفصل رسوبی مربوط به کواترنر و سنگ های رسوبی مارنی و رسی مربوط به میوسن با حساسیت به فرسایش زیاد و سنگ های آذرین بازی تا متوسط و همچنین ماسه سنگ ها ، آهک ها و دولومیت های سیلیسی با حساسیت خیلی کم مشخص شده اند.
مقدمه
کناره ها و بستر رودخانه ها و آبراهه ها همواره در معرض آب بردگی و فرسایش هستند . آب بردگی معمولاً در بخش های از کناره رودخانه ها که از سنگ های نرم و فرسا تشکیل شده اند و در تماس با آب قرار دارند اتفاق میافتد ، این نوع فرسایش نه تنها در مواقع جریان دائمی آب و وقوع سیلاب های شدید بلکه در زمان جریانات فصلی و آرام نیز بوقوع می پیوندد. مجموعه عوامل مختلف فیزیوگرافی ، فیزیکی و سیستم انرژی حاکم بر منطقه پارامترهای اصلی و تعیین کننده فرسایش و تخریب هستند که در کل می بایست به نقش دو فاکتور عمده ویژگی های سنگ شناسی و شیب مسیر رودخانه ها و مسیل ها بعنوان پارامترهای اصلی و تعیین کننده حساسیت سنگها نسبت به فرسایش اشاره کرد.
این پژوهش بمنظور ایجاد تجسمی مطلوب از روابط فیمابین لیتولوژی و نحوه عملکرد فرایندهای فرسایشی که در میزان حساسیت به فرسایش سنگها تبلور می یابد صورت گرفته و نتایج آن در کنار داده های دیگری همچون نقش پوشش گیاهی ، شیب ، اقلیم و فعالیت های بشری خواهد توانست فرسایش پذیری سنگهای مختلف را در این منطقه ترسیم نماید. با انجام گروه بندی نسبی سازندها براساس حساسیت آنها در مقابل فرسایش رودخانه ای می توان الگوی مناسبی را ارائه داد که نتایج آن در تعیین شدت فرسایش ، شاخص دهی رودخانه ها و مسیل ها و اولویت بندی آنها جهت برنامه ریزی های مدیریتی بکار گرفته شود.
در زمینه شناخت نوع و شدت فرسایش رودخانه ها و مسیل های استان اردبیل تا به حال مطالعه و پژوهش جامع و منسجمی صورت نگرفته و نوشتارهای موجود نیز صرفاً حاصل نتایج بررسی های مقطعی و محلی مربوط به طرحهای آبی ، آبخیزداری ، زیست محیطی ، زمین شناسی ومعدنی و ... بوده که توسط سازمانهای ذیربط و در برخی از حوضههای آبخیز صورت گرفته است. منابع مورد استفاده در این پژوهش را میتوان در دو گروه مورد نقد و بررسی قرار داد. گروه اول صرفاً با ویژگی های مختلف استان مانند فیزیوگرافی ، ژئومورفولوژی ، زمین شناسی ، منابع آب ، پوشش گیاهی ، آب وهوا ، مدیریت آبخیزها ، محیط زیست استان و..... در ارتباط بوده و بطور مستقیم مورد استفاده قرار گرفته اند.
گروه دوم کتب ، مقالات و نوشتارها علمی هستند که بنحوی فرسایش رودخانه ها ، اثرات آنها و راهکارهای کاهش فرسایش را مورد بررسی قرار داده اند. از گروه اول می توان به نقشه های توپوگرافی به مقیاس 1:250000 و 1:50000 و نقشه های زمین شناسی با مقیاس 1:250000 ، 1:100000 اشاره کرد. گروه های سنگی این زیر حوزه بتوسط مهندسین مشاور بوم آباد به پنج رده فرسایشی تقسیم شده است 3]،2 ، 4 و. [ 5 همچنین فرسایش پذیریدر زیر حوزه های سطح استان به روش PSIAC مورد بررسی قرار گرفته و نقشه زون بندی حساسیت به فرسایش آن در مقیاس 1:250000 تهیه شده است.
[6] تلوری - 1368 - به این نتیجه رسیده است که عامل اصلی در فرسایش کناری رودخانه، علاوه بر تاثیر پارامترهای هیدرولیکی، هیدروژئولوژیکی و ژئومورفولوژیکی وجود لایه هایی از ذرات ناپیوسته و یا وجود املاح بخصوص سدیم در افقهای تحتانی خاک دیواره رودخانه ها می باشد - 2000 - Rutherfurd . [1] علاوه بر تحقیق در رودخانه های یک منطقه وسیع سعی کرده بعضی از تاثیرات مهمی را که فعالیت های بشری در فرسایش و رسوبگذاری آبراهه ها و رودخانه ها در طول 200 سال در قاره استرالیا گذاشته است را مورد ارزیابی قرار دهد.
[3] - 1992 - Nanson and Crock طرحی را جهت طبقه بندی مورفولوژی رودخانه ها و دست های سیلابی آنها پیشنهاد نموده و نوع فرسایش و میزان رسوب را در هر زون پیش بینی کرده اند.[2] کولینسون - 1991 - فرایند و در نتیجه سیستم های آلوویال امروزی را به چهار گروه تقسیم کرده و ارتباط کیفی و کمی بین رسوبات و مورفولوژی رودخانه ها را مورد بررسی قرار داده است. [1] حوزه قره سو علیا در بخش مرکزی استان واقع شده و مساحتی حدود 4419/8 کیلومترمربع معادل 25 درصد از وسعت استان را به خود اختصاص داده است. این حوزه با داشتن دشت حاصلخیز اردبیل ، مراکز جمعیتی مهم استان و رودخانه های اصلی ومهمی همچون بالخلی چای و قره سو دارای اهمیت فوق العاده ای است شکل - . - 1
مواد و روش ها
تعیین نوع سنگهای برون زد یافته در دیواره دره های مسیر هر کدام از آبراهه های مورد بررسی اهمیت ویژه ای داشته، بطوری که علاوه بر منابع موجود از جمله نقشه های زمین شناسی 1:250000، 1:100000 و 1:500000 از اطلاعات پیمایش های میدانی نیز استفاده شده و طول لیتولوژی های مختلف مورد اندازه گیری قرار گرفته است. در این قسمت سازند های بیرونزده دیواره و کف رودخانه ها از نظر سنگی و آبرفتی نیز طبقه بندی شده اند.
