بخشی از مقاله
بررسی علل تخریب و کاهش آبدهی قنوات استان یزد با نگرشی ویژه به قناتهای تفت
چکیده
برخی از عوامل فنی تخریب قنوات عبارتند از گسترش حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق، افزایش تقاضای آب، تغییر الگوی کشت، بایر ماندن اراضی بالادست مظهر قنات، عدم نگهداری و لایروبی قنات، هزینه های گزاف نگهداری و زمان طولانی این عملیات، بروز سیل، ریزش طبیعی بخشی از کورهها، تجاوز به حریم قناتهاء الودگی در مسیر کوره، اتلاف آب در خشکه کار و غیره. از عوامل اجتماعی تخریب قناتها می توان کاهش رونق کشاورزی، گرایش به سمت تکنولوژی جدید و حفر چاه به جای قنات، كاهش نیروهای فنی متخصص در امر قنات، ضعف در مدیریت و نگهداری و غیره را نام برد. در این پژوهش مجموعه ای از عوامل فنی و اجتماعی که منجر به تخریب یا مسلوب المنفعه شدن قنوات استان یزد بویژه شهرستان تفت شده اند مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به شرایط و ویژگیهای فنی و مدیریتی قناتها عوامل اصلی تخریب تعدادی از آنها بررسی شده است.
واژه های کلیدی: قنات، کاریز، یزد، تفت
مقدمه
استان یزد با وسعتی در حدود ۱۳۵ هزار کیلومتر مربع و متوسط بارندگی ۱۰۰ میلیمتر در سال یکی از مناطق خشک و کویری کشور به شمار می رود. محدود بودن زمان بارندگی به زمستان و اوایل بهار باعث شده تا در استانی با این وسعت رودخانه دائمی موجود نباشد. علاوه بر آن بارش در مناطق مختلف استان یکنواخت نیست و عمده بارندگی در ارتفاعات اصلی منطقه از جمله رشته کوههای شتری، شیرکوه و همچنین ارتفاعات مشرف به ابرکوه و نیریز متمرکزباشد. در حالیکه متوسط بارندگی در شهرهای استان از جمله یزد، بافق و .. در حدود ۵۰ میلیمتر است. در حاشیه ارتفاعات شیرکوه میزان بارندگی به ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر در سال می رسد. همین مساله باعث شده تا حیات شهرهای این استان شدیدا به سفره های آب زیرزمینی حاشیه ارتفاعات وابسته باشد. تا قبل از سال ۱۳۲۵ که اولین چاه عمیق در شهر یزد حفر شد قناتها منبع تامین آب شهرها به شمار می رفتند. در گذشته ای نه چندان دور در هر کوچه و محلی راهرو پاکنه یا آب انبارها مایع حیات بخش را در اختیار لبهای تشنه مردمان کویر قرار می داد. شاید در کمتر از ۵۰ سال قبل در شهر یزد به تعداد محلات قدیمی و مهم شهر قنات وجود داشت. قناتهایی که از بعضی از آنها فقط نام و اثری به جای مانده و از تعدادی نیز نه نامی و نه اثری
روش مطالعه
در این بررسی ابتدا ویژگیهای عمومی قناتهای استان یزد از نظر تعداد، میزان آبدهی و سهم قناتها از کل تخليه آبهای زیرزمینی بررسی شده است. با توجه به اهمیتی که قناتهای شهرستان تفت از نظر تعداد و میزان آبدهی دارند. تاکید ویژه ای به این منطقه داریم. از مجموع ۳۰۰۰ قنات استان یزد ۱۹۰۰ رشته قنات در شهرستان تفت وجود دارد [۱۰] همچنین نظر به اهمیتی که قناتهای یزد به ویژه از نظر طولانی بودن مسیر قنات دارند قنات زارچ نیز مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر بررسیهای کتابخانه ای از مسیر بسیاری از قناتهای منطقه نیز بازدید به عمل آمد تصاویر موجود در مقاله)
موقعیت قناتهای یزد و تفت
استان یزد دارای ۲۹ زیرحوزه است که مربوط به حوزه های آبریز کویر در انجیر، کویر سیاهکوه، کویر مرکزی ایران، کویر لوت و کویر ابرکوه سیرجان هستند. بزرگترین و مهمترین زیرحوزه استان يزد زیر حوزه دشت یزد-اردکان از زیر حوزه های کویر سیاهکوه است که از حاشیه شمالی ارتفاعات شیرکوه تا کویر سیاهکوه ادامه دارد. در حدود ۷۰ درصد جمعیت استان از جمله شهرهای یزد، اردکان، میبد و مهریز در این زیرحوزه جای دارند. خروجی (سطحی و زیرزمینی) زیرحوزه تفت نیز به زیر حوزه یزد-اردکان وارد میشود. و شهر یزد در یک دشت هموار تقریبا در وسط زیرحوزه یزدار دکان قرار گرفته است. تغذیه آبرفتهای شهر یزد از شمال و غرب صورت می گیرد. تغذیه شمال یزد از طریق سیلابهایی که در بخش جنوبی ارتفاعات شیرکوه نشات گرفته و دشت ابراهیم آباد و شهر مهریز را طی می کنند، انجام می شود. همچنین جهت جریان آبهای زیرزمینی دشت ابراهیم آباد و شهر مهریز نیز به سمت یزد است. محل دیگری که تغذیه سفره آب زیرزمینی یزد انجام می شود در غرب شهر یزد محلی است که خروجی آبهای سطحی و زیرزمینی بخشهای شمالی و مرکزی ارتفاعات شیر کوه پس از عبور از شهر تفت به آبرفتهای شهر یزد وارد می شود. به همین دلیل قناتهایی که مظهر انها در شهر یزد قرار دارد را می توان به دو دسته قناتهای با جهت شمالی- جنوبی و همچنین قناتهای غربی-شرقی تقسیم نمود. مظهر تعدادی از قناتهای شمالیجنوبی شهر یزد در چند کیلومتری شمال یزد و مظهر تعدادی نیز در دشت نیمه کوهستانی ابراهیم آباد قرار دارد. دسته اول این قناتها به دلیل دوری از محل تغذيه سفره ارتفاعات شیرکوه) بیشتر تحت تاثیر عواقب ناشی از افت سطح أسب زیرزمینی در دشت یزد-اردکان قرار گرفته اند. قنات زارچ را می توان تنها بازمانده این دسته از قناتهای شمالی جنوبی يزد به حساب آورد. دسته دیگر قناتهای شمالی از جمله حسن آباد، دولت آباد و غیره. به دلیل نزدیک بودن مادر چاه أنها به ارتفاعات شیرکوه جزء قتاتهای نیمه کوهستانی به حساب می آیند و افت سطح آب در دشت یزد-اردکان کمتر روی آبدهی آنها تاثیر گذاشته است. این قناتها بیشتر تحت تأثير تغییرات بارندگی در ارتفاعات هستند، مظهر قناتهای شرقیغربی یزد نظیر قنات اهرستان و نارخیری در دامنه های شمالی ارتفاعات شیرکوه قرار دارد. این قناتها در مسیر خود از شهر تفت عبور می کنند. این قناتها نیز به دلیل نزدیک بودن مادر چاه آنها به ارتفاعات شیرکوه جزء قناتهای نیمه کوهستانی به حساب می آیند و بیشتر تحت تاثیر بارندگی در ارتفاعات هستند.
و به این دو دسته از قناتها می بایست قناتهای کوهستانی را نیز افزود و قناتهای کوهستانی به دلیل اینکه در سفره اصلی (دشت نیستند شدیدا هوایین بوده و تعدادی از آنها در بخشی از سال بسیار کم آب شده و یا حتی ممکن است خشک شوند. این دسته از قناتها از نظر تعداد بیشترین تعداد قناتهای حوزه آبریز کویر سیاهکوه و زیر حوزه نفت را شامل می شوند.
دلایل تخریب و کاهش آبدهی قناتها
عوامل زوال قناتها را می توان به دو دسته عوامل فنی و اجتماعی تقسیم نمود [۱۰] عوامل فنی شامل کلیه فرایندهایی است که منجر به افت سطح آب زیرزمینی شده یا باعث آسیب رسیدن به ساختمان قنات می شوند و عوامل اجتماعی اثرات ناشی از نحوه مدیریت بر قناته، شرایط اجتماعی، نیروهای فنی و گرایشهای جدید جوامع بشری می باشند. برای تخریب یک قنات مجموعه ای از عوامل مختلف با یکدیگر جمع می شوند.
و برخی از عوامل فنی تخریب قنوات عبارتند از گسترش حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق، افزایش تقاضا برای آب، تغییر الگوی کشت، بایر ماندن اراضی بالادست مظهر قنات، عدم نگهداری و لایروبی قنات، هزینه های گزاف نگهداری و زمان طولانی این عملیات، بروز سیل، ریزش طبیعی بخشی از کوره ها، تجاوز به حریم قناتها، آلودگی در مسیر کوره، اتلاف آب در خشکه کار، توسعه شهری و غیره، از عوامل اجتماعی تخریب قناتها می توان کاهش رونق کشاورزی گرایش به سمت تکنولوژی جدید و حفر چاه بجای قنات، کاهش نیروی فنی متخصص در امر قنات، ضعف در مدیریت و نگهداری و غیره را نام برد.
بررسیها نشان داد عوامل تخریب و کاهش آبدهی قناتها در استان یزد تابع موقعیت جغرافیایی محل ، نوع سفره، طول قنات، نزدیکی و یا دور بودن از شهرها، دوری یا نزدیکی به محل تغذیه سفره، نظام مدیریتی قنات و عوامل دیگر بستگی دارد.
قناتهای یزد را از نظر موقعیت جغرافیایی و طول قنات و نوع سفره می توان به سه دسته قناتهای کوهستانی، قناتهای نیمه کوهستانی و قناتهای دشتی تقسیم نمود که دلایل تخریب و کاهش ابدهی در هر گروه با گروههای دیگر متفاوت است. به طور کلی قناتهای تفت را می توان جزء دو دسته اول یعنی قناتهای کوهستانی و نیمه کوهستانی به حساب آورد. ویژگی قناتهای کوهستانی تفت که قناتهای حاشیه ارتفاعات شیر کوه ( قنوات روستاهای ده بالا، سانیج و غیره ) را شامل می شود. عبارتست از قرار گرفتن در محل تغذیه حوزه آبریز، وجود رسوبات بسیار دانه درشت در مسیر قنات، شیب توپوگرافی زیاد، آبدهی بسیار متغير قنات در طول سال (هوابین کوتاه بودن فاصله بین مظهر تا مادر چاه. این ویژگیها باعث شده تا بسیاری از عوامل فنی و اجتماعی نتواند تأثیر مهمی در ابدهی این دسته از قناتها داشته باشد. برای نمونه در مناطق کوهستانی چاههای عمیق وجود ندارند. کوتاه بودن مسیر قناتها باعث می شود تا احتمال وقوع سیل در مسیر قناتها کاهش یابد. دانه درشت بودن رسوبات نیز مانع از ریزش طبیعی مسیر قنات شده است. نزدیکی مادر چاه به محل تغذیه سفره باعث کمبود املاح آب شده و مانع از رسوب کربنات کلسیم در مسیر کوره قناتها می شود. به همین دلایل در این مناطق کمتر قناتها دچار تخریب و کاهش غیرطبیعی آبدهی می شوند و از مهمترین عوامل تأثیرگذار روی این دسته از قناتها تغییرات بارندگی است.
گروه دیگر قناتهای تفت قناتهای نیمه کوهستانی هستند. ویژگی این گروه از قناتها نزدیک بودن به محل تغذيه حوزه آبریز، وجود رسوبات نسبتا دانه درشت در مسیر قنات به ویژه در محل مادر چاه، شیب توپوگرافی کمتر از قناتهای کوهستانی و در نتیجه از نظر طول قنات نیز از قناتهای کوهستانی بسیار طویل تر هستند. أبدھی اکثر این
