بخشی از مقاله
چکیده
اصولاًَ استقرار و پیدایش یک روستا بیش از هر چیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است، زیرا پدیدههاي طبیعی در مکان گزینی، پراکندگی، حوزة نفوذ، توسعه فیزیکی، مورفولوژي روستایی و امثال آن اثر قاطعی دارند و گاه به عنوان یک عامل مثبت و زمانی به صورت یک عامل منفی و بازدارنده عمل میکنند که در این خصوص خشکسالی به عنوان یک عامل منفی و بازدارنده مطرح میشود.تحقیق حاضر در استان زنجان و براي بررسی خصوصیات خشکسالی و پهنه بندي آن در سطح استان به روش کریجینگ انجام گرفته است،تا بتوان اثرات آن را بر مکان گزینی روستا مورد بررسی قرار داد.
بدین منظور شاخصSPI ،که یک شاخص اقلیمی است و جهت تعیین کمبود بارش در مقیاس هاي زمانی کاربرد داشته و میتواند در مقیاسهاي زمانی اثرات خشکسالی را بر مکان گزینی روستاها نشان دهد، انتخاب گردید.روش تحقیق در این مقاله به صورت تجربی، قیاسی و تحلیلی - ترکیبی است. گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانهاي و با ابزارهاي فیشبرداري از کتاب ها، مقالات، نتایج سمینارها و جستجو در شبکه جهانی اینترنت بوده و با بهرهگیري از نرمافزار SPSS به تجزیه و تحلیل و محاسبه ضریب همبستگی پیرسون بین خشکسالی و مکانگزینی روستاها پرداخته شده است.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت کمی و با بهره گیري از رایانه و روشهاي آمار استنباطی انجام گرفته است. نتایج تحقیق نشان میدهد 615 روستاي استان زنجان که در حدود 256016 نفر جمعیت دارند در خطر ریسک خشکسالی واقع شده اند. تحلیل و محاسبه ضریب همبستگی بین خشکسالی و مکانگزینی روستاها نشان می دهد، با آمدن به یک طبقه پایینتر در پهنهبندي خشکسالی، تعداد روستاها 31 مورد و تعداد جمعیت هم 15730 نفر کاهش یافته است. همبستگی پیرسون به ترتیب عدد -0 /55 و -0/ 62 را نشان میدهد که همبستگی معکوس معناداري است.
مقدمه
در حدود نیمی از مساحت کشور در منطقه خشک و بیابانی واقع شده است.واقع شدن بیش از 50 درصد ازمساحت کشور در منطقه خشک و کم آب کافی است تا دوره هاي خشکسالی و بالطبع اثرات ناشی از آن را که بر دوره هاي ترسالی غلبه دارد ، دغدغه اصلی سیاستمداران و برنامه ریزان کشور قرار دهد.اگر چه در دوره هاي ترسالی سیلاب ها کشور را تهدید می کنند ، اما خسارات اقتصادي ، اجتماعی و جانبی ناشی ازخشکسالی از شدت و دامنه به مراتب بیشتري برخوردار است.
به همین دلیل آب درکشورهاي خشک و بیابانی با اقتصاد سیاسی قرین شده است.خشکسالی از قدیم الایام یکی از بلایاي طبیعی خطرناك براي زندگی بشر بوده است به طوري که در متون تاریخی دیده می شود،این پدیده همیشه باعث بسیاري از تحولات اقتصادي،جنگها،قحطی و مهاجرت ها بوده است. مناطقی که از نظر اقلیمی خشک و نیمه خشک و حتی نیمه مرطوب هستند،استعداد پذیرش آثار سوء تخریبی ناشی از خشکسالی را دارند.در شرایطی که خشکسالی منابع حیاتی - آب،خاك،جنگل ومرتع - را در خطر انهدام و نابودي قرارداده است، دیگر این معضل تنها مربوط به بخش خاصی مثل بخش کشاورزي نبوده ، بلکه حفاظت از این منابع و جلوگیري از انهدام قطعی آنها وظیفه نظام مدیریتی و علمی کشور خواهد بود.
سیاستگذاران باید بپذیرند که ایران کشور خشکی است و سرمایه گذاري ها باید متناسب با نیاز کشوري کم آب باشد.شناخت پدیده خشکسالی ،آگاهی از امکانات ،توانمندیها واستعدادهاي مناطق از یک طرف و ارائه راهکارهاي کوتاه و بلند مدت از طرف دیگر، مدیریت منابع آبهاي سطحی را برآن میدارد تا به منظور کاهش خسارات خشکسالی آمادگی لازم را به وجود آورند.بررسی علمی این بلاي طبیعی یکی از نیاز هاي اساسی برنامه ریزي هاي کشاورزي و منابع آب در اقلیم هاي خشک و نیمه خشک محسوب میگردد.
- محمدي یگانه و حکیم دوست، 1387 ،ص 267 - .همچنین به دلیل وجود منابع آب نقطهاي در مناطق خشک و نیمه خشک کشور،بیشترین سکونتگاههاي روستایی در اطراف منابع آب ایجاد شده اند، که در این خصوص شناسایی سکونتگاههاي روستایی قرار گرفته در پهنه هاي خطر ریسک خشکسالی لازم به نظر میرسد، تا بتوان مدیریت صحیحی در مواقع خشکسالی براي کاهش اثرات آن انجام داد.یک کار جغرافیایی میتواند با تلفیق داده هاي آماري،طبیعی و انسانی،خشکسالی را به صورت سیستمی بررسی نماید، که متأسفانه در کارهاي جغرافیایی این پیوند بسیارضعیف است.
در این پژوهش سعی شده است، پیوند جغرافیاي طبیعی و انسانی لحاظ گردد تا بتوان با یک مطالعه ترکیبی در ارزیابی پدیده خشکسالی،نگاهی جغرافیایی داشت.در این مورد پژوهشهاي انجام گرفته بر مبناي پیوند جغرافیاي طبیعی و انسانی در غالب پیشینه تحقیق بیان میگردد. محمدي یگانه و حکیم دوست - - 1388 در مقاله اي تحت عنوان" اثرات خشکسالی اقلیمی و تأثیر آن بر عملکرد تولید گندم در اراضی دیم"، با استفاده از روش تحقیق تجربی- قیاسی و تحلیلی- ترکیبی و ابزارهاي گردآوري اطلاعات شامل:کتابخانهاي و میدانی ، به تجزیه و تحلیل آمارهاي مربوطه با استفاده از نرم افزارهاي اقلیمی پرداخته و نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد 85 درصد تغییرات مقدار تولید گندم بین سالهاي 1375-1380در ایستگاه ارمغانخانه به تغییرات بارش بستگی دارد.
محمدي یگانه و حکیم دوست - - 1387 در مقاله اي تحت عنوان" اثرات اقتصادي خشکسالی و تأثیر آن بر ناپایداري روستاها"، با استفاده از روش تحقیق معیاري- تجربی و قیاسی و ابزارهاي گردآوري اطلاعات شامل:کتابخانهاي ومیدانی ، به تجزیه و تحلیل آمارهاي مربوطه با استفاده از نرم افزارهاي اقلیمی پرداخته و نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد به ازاي هر سانتی متر کاهش بارندگی 4نفر به تعداد جمعیت مهاجر افزوده خواهد شد و در 87 درصد مهاجرت هاي روستایی بین سال هاي 1375-1380خشکسالی نقش داشته است محمدي یگانه و حکیم دوست - - 1388 در مقاله اي تحت عنوان" اثرات خشکسالی اقلیمی وتأثیر منفی آن برتوسعه پایدار روستایی"با استفاده از روش تحقیق تجربی- قیاسی و تحلیلی- ترکیبی؛روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت کمی و کیفی و با بهره گیري از رایانه و روشهاي آمار استنباطی انجام گرفته است، و ابزارهاي گردآوري اطلاعات شامل:کتابخانه اي و میدانی بوده است.
نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد در طی خشکسالی سال هاي1996-2001 ،6 متر از سطح آبهاي زیرزمینی منطقه مورد مطالعه کاسته شده است،که بدلیل فعالیتهاي انسانی در استفاده نادرست از منابع آب هاي زیرزمینی بوده است که می تواند دسترسی به منابع آب را براي نسل هاي آینده دچار مشکل کند و توسعه پایدار روستایی را تحت الشعاع قرار دهد. بیک محمدي و همکاران - - 1384 در مقاله اي تحت عنوان"اثرات خشکسالی هاي 1377-1383 بر اقتصاد روستایی سیستان و راهکارهاي مقابله با آن"، با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و با استفاده از نرم افزارهايexcel و spss و باروش گردآوري اطلاعات به صورت کتابخان هاي و میدانی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداختند، و به این نتیجه دست یافتند که وقوع خشکسالی هاي سال هاي 1377-1383 ابعاد مخربی بر ارکان اقتصاد روستاهاي سیستان داشته است، و ساختار اقتصاد روستایی را در این منطقه دچار تغییر کرده است.
نساجی زاده - - 1379 در مقاله اي تحت عنوان "بررسی اثرات اقتصادي،زیست محیطی و اجتماعی خشکسالی"،با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و با روش گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي ، به تجزیه و تحلیل اثرات خشکسالی به طور کلی بر تولیدات زراعی،دامی،شیوع بیماري،آتش سوزي،حیات وحش،فرسایش خاك وکیفیت چشم اندازها پرداخته است.نتایج نشان می دهد خشکسالی از عوامل اصلی تخریب هاي زیست محیطی است.
قنبري - 1379 - در مقاله اي تحت عنوان "اثرات اجتماعی و اقتصادي خشکسالی برعشایر ایل قشقایی" ،با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و با روش گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي و میدانی ،به تأثیر خشکسالی بر مراتع در نواحی قشلاقی پرداخته، و به این نتیجه دست یافت که کمبود آب در نواحی قشلاقی،باعث ورود زود هنگام ایل قشقایی به مناطق سردسیري شده و چراي زودرس باعث از بین رفتن مراتع شده است.
