بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شاخصها و معیارهای ارزیابی توسعه پایدار در کشورها، کیفیت زیست محیطی آنهاست. از این رو بررسی کیفیت زیست محیطی و توسعه پایدار و تأثیر عوامل مختلف برآن برای سیاستگذاریهای اقتصادی و زیست محیطی کشورها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در این راستا، هدف اصلی این مطالعه، بررسی تأثیر سرمایه گذاری شرکتهای چند ملیتی بر توسعه پایدار ایران با تأکید بر انتشار دی اکسید کربن طی سالهای 1347-1389 میباشد. همچنین این مطالعه بر آن است که تأثیر افزایش درآمد سرانه و ارزش افزوده بخش کشاورزی را بر توسعه پایدار ایران مورد سنجش قرار دهد
. بدین منظور، مدل تحقیق با استفاده از رهیافت همجمعی سیکونن-لوتکیپول - 2000 - و در چارچوب حداقل مربعات معمولی کاملا اصلاح شده - FMOLS - ، مورد برآورد قرار گرفت. نتایج حاصله نشان میدهد که سرمایهگذاری شرکتهای چند ملیتی - FDI - تاثیر منفی و معنیداری بر تولید سرانه دی اکسید کربن - CO2 - در ایران دارد.
به طوری که به ازای افزایش یک در صد در ورودی FDI به کشور، انتشار سرانه دی اکسید کربن به میزان 1/08درصد کاهش مییابد. این نتیجه با تئوریهای اقتصادانان زیست محیطی نئولیبرالها و نئوکلاسیکها مبنی بر انتقال فناوری به کشور میزبان سازگار است. در نتیجه با افزایش جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی، کشور در مسیر توسعه پایدار قرار میگیرد. همچنین نتایج حاکی از آن است که متغیرهای درآمد ملی سرانه و ارزش افزوده بخش کشاورزی تاثیر مثبت و معنیدار بر تولید سرانه دی اکسید کربن در ایران - بعنوان یک کشور در حال توسعه - دارد.
1. مقدمه
از ابتدای تاریخ زندگی بشر تا انقلاب صنعتی، رابطه انسان و طبیعت رابطه متعادلی بود. جمعیت انسانی کم بوده و نیازهای آنان از طبیعت نیز کمتر بود و همان نیازهای اندک هم از ظرفیت طبیعت خارج نبود. موادی که انسان به شکل زباله به طبیعت بر میگرداند، قابل تجزیه و بازگشت به زمین بود. بطور کلی به علت عدم مصرف گرایی جامعه بشری و نیز تولیدات سازگار با طبیعت، تعارض حادی بین انسان و محیط زیستش پیش نمیآمد.
توسعه ناپایدار مربوط به قرون جدید است که بشر به علت دستیابی به انواع ماشینهای پیشرفته، سوخت فسیلی، افزایش بی رویه جمعیت و به تبع آن افزایش بی رویه تقاضا و تحولات فرهنگی و اجتماعی و کاهش قدرت دین و مذهب و رواج خودپرستی، زمینه های ناپایداری طبیعت و بحرانهای زیست محیطی را فراهم کرد.[1] این بحرانها، دهه ها ادامه یافت و به صورت اعتراضاتی در محافل عمومی نمود پیدا کرد تا اینکه در سال 1972 اولین کنفرانس جهانی محیط زیست توسط سازمان ملل متحد در استکهلم سوئد تشکیل شد.
این کنفرانس به بحرانهای زیست محیطی پرداخت تا راهکارهای استفاده بهتر از طبیعت را مشخص کند و از آن سال به بعد در محافل بین المللی و کنفرانسهای جهانی محیط زیست مقرر شد که استفاده از طبیعت باید به گونه ای باشد که برای نسلهای بعد هم توان تولیدی آن باقی بماند، این نوع استفاده، تحقق مفهوم »توسعه پایدار« است.
در این راستا، کشورها توسعه پایدار را مبنای سیاستهای زیست محیطی خود قرار داده اند که شامل برنامه های پیشگیری از آلودگی، کاهش استفاده از مواد سمی و زائد و کند نمودن آهنگ تهی سازی منابع تجدید ناپذیر است. اهمیت این موضوع تا حدی است که تضمین پایداری محیط زیست، به عنوان یکی از اهداف هشت گانه توسعه هزاره سازمان ملل متحد برشمرده شده است. همچنین گزارش توسعه انسانی که هر ساله از سوی برنامه توسعه ملل متحد منتشر می شود میزان آسیب پذیری یا پایداری محیط زیست در کشور ها را به عنوان یکی از شاخصهای توسعه مورد توجه و بررسی قرار می دهد.
بنابراین می توان اظهار داشت که یکی از شاخصها و معیارهای ارزیابی توسعه پایدار در کشورها، کیفیت زیست محیطی آنهاست. از این رو بررسی کیفیت زیست محیطی و توسعه پایدار و تأثیر عوامل مختلف برآن برای سیاستگذاریهای اقتصادی و زیست محیطی کشورها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در ایران نیز مانند سایر کشورهای جهان، به توسعه پایدار با تأکید بر حفظ محیط زیست توجه شده و بررسی کیفیت زیست محیطی و تأثیر عوامل مختلف برآن مورد توجه قرار گرفته است. در این راستا، هدف اصلی این مطالعه، بررسی تأثیر سرمایه گذاری شرکتهای چند ملیتی بر توسعه پایدار ایران با تأکید بر انتشار CO2 طی سالهای 1347-1389 میباشد. در واقع مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال است که سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران چه تأثیری بر انتشار دی اکسید کربن و در نتیجه توسعه پایدار آن دارد؟ و همچنین پاسخ به این سؤال است که آیا در ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، افزایش درآمد سرانه و ارزش افزوده بخش کشاورزی سبب افزایش انتشار دی اکسید کربن شده است؟
بر این اساس، این مقاله دارای سازماندهی زیر است:
در قسمت دوم مقاله، مبانی نظری موضوع تبیین شده، در قسمت سوم، به مروری بر مطالعات تجربی پرداخته می شود. بخش چهارم در برگیرنده روش شناسی تحقیق می باشد. بخش پنجم به نتایج تجربی برآورد مدل اختصاص یافته و در بخش ششم نیز نتیجه گیری و توصیه های سیاستی ارائه می شود.
.2 مبانی نظری توسعه پایدار
در طول دو دهه گذشته، خطرات و آسیبهای تخریب زیست محیطی بیشتر نمایان شده است. محیط زیست و منابع طبیعی، تأمین کننده بسیاری از نهاده های تولید می باشند و فرآیند تولید، علاوه بر خروجیهای مطلوب - کالاهای مصرفی - ، خروجیهای غیرمطلوب - آلاینده های محیط زیست - نیز به همراه دارد. بنابراین، اگر تغییراتی در فنون و فرایند تولید صورت نگیرد، در آن صورت، ضرر حاصل از خروجیهای نامطلوب بیشتر از منافع تولیدات مطلوب خواهد بود. این مسأله در بعد کلان از اهمیت بیشتری برخوردار است. کشورهای مختلف خواهان رشد اقتصادی متوازن و توسعه پایدار هستند که این امر مستلزم برنامه ریزی مناسب برای کسب رشد اقتصادی بالا با کمترین آثار زیست محیطی است. اگر تولید بدون توجه به آثار منفی زیست محیطی صورت گیرد، قطعاً آثار و تبعات جبران ناپذیری خواهد داشت.[11]
.1,2 مفهوم توسعه پایدار
مفهوم توسعه پایدار ناظر بر این واقعیت انکار ناپذیر است که ملاحظات مربوط به اکولوژی میتواند و باید در فعالیتهای اقتصادی بکار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایده های ایجاد محیطی منطقی است که در آن ادعای توسعه به منظور پیشبرد کیفیت همه جنبه های زندگی مورد چالش قرار میگیرد .[8] توسعه پایدار به معنای تلفیق اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای حداکثر سازی رفاه انسان فعلی بدون آسیب به توانایی نسلهای آتی برای برآوردن نیازهایشان میباشد .[26] کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه که برای اولین بار این اصطلاح را ارائه داد،
توسعه پایدار را به عنوان توسعه ای تعریف کرد که نیازهای نسل فعلی را بدون ایجاد اشکال در توانایی نسلهای آینده در برآوردن احتیاجات خود تأمین میکند .[14] از سوی دیگر توسعه پایدار به زبان فنی می تواند به عنوان مسیر توسعه ای تعریف شود که در آن بهینه سازی رفاه برای نسل امروزی منجر به کاهش رفاه آینده نشود. قرار گرفتن در این مسیر مستلزم از بین بردن زیاده رویهایی است که به تهی شدن منابع طبیعی و تخریب محیط زیست منجر میشود .[24]
توسعه پایدار در نزد بسیاری از افراد به معنای رشد پایدار تلقی میشود - در حالیکه رشد فقط به یک بعد از توسعه توجه دارد - . البته این یک واقعیت است که رشد اقتصادی از طریق افزایش ثروت کل جامعه، توانایی کشور را برای کاهش فقر و حل سایر مسائل اجتماعی افزایش میدهد، اما تاریخ جوامع مختلف نشان میدهد که رشد اقتصادی موجب پیشرفت متوازنی در همه ابعاد توسعه نشده است .[31]
.2,2 شاخصهای معرف توسعه پایدار
شاخصهای معرف توسعه پایدار، شاخصهایی هستند که بر پایه آن می توان ملاحظات زیست محیطی را در تصمیم گیریهای اقتصادی- اجتماعی دخالت داد. این شاخصها عبارتنداز: -1 شاخصهای معرف اوضاع جنگل زدایی و بیابان زدایی، -2 شاخص معرف انهدام گونه های جانوری و گیاهی، -3 شاخص معرف میزان اثرات گازهای گلخانه ای، -4 شاخص معرف وضع منابع آب، -5 شاخص معرف شدت انرژی و -6 شاخص معرف توسعه انسانی .[7]
.3,2 ویژگیهای توسعه پایدار
توسعه پایدار از ویژگیهای زیر برخوردار است:
الف - توسعه یافتگی؛ نخستین ویژگی و به تعبیری لازمه توسعه پایدار، تحقق خود توسعه است تا از پایداری آن سخن رود.
ب - سلامت محیط زیست؛ یکی دیگر از ویژگیهای توسعه پایدار، توجه اکید به مسائل زیست محیطی و رعایت شاخصهای آن است. این ویژگی در ادبیات توسعه پایدار به اندازه ای اهمیت دارد که در بسیاری از منابع، کنار عدالت بین نسلی، توسعه پایدار نیز تعریف شده است.
ج - انعطاف پذیری؛ این ویژگی نیز همانند ویژگی پیشین در جهت استمرار تعادل موجود در عناصر طبیعت بوده است. انعطاف پذیری، قابلیت نظام زیست محیطی به منظور مقابله با عدم تعادلها یا برگرداندن وضعیت به حالت تعادل است .[13]
.4,2 رشد اقتصادی و اثرات زیست محیطی
رشد اقتصادی یکی از عوامل مهم در خصوص منبع و منشأ اثرات زیست محیطی می باشد. زیرا افزایش رشد اقتصادی، هم باعث استفاده بیشتر از منابع طبیعی و زیست محیطی می شود و هم سبب افزایش خروجیهای نامطلوب و آلاینده ها میگردد که در تخریب محیط زیست مؤثر هستند. در این زمینه، مطالعات زیادی صورت گرفته است که از آن جمله می توان به منحنی های زیست محیطی کوزنتس1 اشاره کرد. مفهوم منحنی زیست محیطی کوزنتس اولین بار در دهه 1990 همزمان با مطالعه گروسمن و کروگر - 1991 - 2 و مطالعه شفیک و باندیوپادهیای - 1992 - 3 - که در گزارش توسعه جهانی سال 1992 منتشر شد - پدیدار شد.
در این گزارش بیان شده در صورتی که تکنولوژی، سلایق و سرمایه گذاری در محیط زیست ثابت در نظر گرفته شود، افزایش گستره فعالیتهای اقتصادی بدون تردید منجر به تخریب محیط زیست خواهد شد. همچنین، با افزایش درآمد سرانه، تقاضا برای افزایش سطح کیفی محیط زیست و سرمایه گذاری در محیط زیست افزایش می یابد. بنابراین، نمیتوان گفت که رشد اقتصادی به طور حتم منجر به نابودی محیط زیست میشود .[23]
بکرمن4 با ارائه استدلالی باعث شهرت و گسترش هر چه بیشتر فرضیه زیست محیطی کوزنتس شد. از نظر وی شواهد روشنی وجود دارد مبنی بر اینکه رشد اقتصادی در مراحل اولیه خود منجر به تخریب محیط زیست میشود. ولی درنهایت ثروتمند شدن، بهترین و شاید تنها راه برای حفظ و ارتقای سطح کیفی محیط زیست در کشورهای جهان است .[18]
بنابراین، می توان دلایل و مکانیزمهایی را که از طریق رشد درآمد و رشد اقتصادی سبب کاهش انتشار آلاینده ها میشوند به شرح زیر خلاصه کرد:
الف - از دیدگاه اقتصاد خرد، کیفیت و محیط زیست کالای لوکس محسوب میشود. بنابراین، در سطوح درآمدی بالا مورد تقاضا قرار گرفته و با افزایش سطوح درآمدی، انتشار آلاینده ها کاهش مییابد.
ب - تغییر در ترکیب کالاهای تولیدی و به ویژه گرایش به اقتصاد خدماتی، آلودگی کمتری به دنبال دارد. ج - بهبود در فنون تولید، رشد اقتصادی بالا و آلودگی کمتر را به ارمغان میآورد .[27]
.5,2 سرمایه گذاری مستقیم خارجی و توسعه پایدار
سازمان تجارت جهانی FDI را چنین تعریف می کند:FDI » زمانی صورت می گیرد که سرمایه گذار کشور مبدأ - کشور مادر - ، یک دارایی را در کشور دیگر - میزبان - با هدف مدیریت آن به دست می آورد .[19] سرمایه گذاری مستقیم خارجی با انتقال عوامل تولید مانند تکنولوژی، فرمولهای ساخت، دانش فنی و مهارتهای انسانی همراه است .[17] مطالعات اقتصاد کلان نشان می دهد که به طور عموم، تأثیر FDI بر رشد اقتصادی مثبت میباشدو از دو دیدگاه قابل بررسی است. از نقطه نظر طرفداران حفظ منابع طبیعی، تأثیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر توسعه پایدار منفی بوده
