بخشی از مقاله
چکیده
بررسی داستانها و حکایات منظوم و منثور ادبیات کلاسیک ایران نشان میدهد کهر داین متون، تنوع و تناسب زبانی در میان شخصیتهايهاوجودداستانندارد. مؤلّفان، ماهیت شخصیتها را نادیده میگیرند و وجودهاآن صرفاً ابزاري براي نشاندادن عقاید خود و گاه براي بازتاباندن ویژگیهاي سبک غالب زمانه است. این مقاله درصدد است تا با بررسی روضه العقول، درستی یا نادرستی این موضوع را به صورت تحلیلی مورد بررسی قرار دهد. به همین منظور، بعد از مقدمه کوتاهی دربارة زبان و لزوم تناسب آن با شخصیتها، به معرفی روضه العقول، نویسنده و سبک کتاب و سپس مقایسه آن با مرزبان نامه پرداخته میس شود.در مرحله بعد، شخصیتهاي کتاب از لحاظ طبقه اجتماعی و جنسیت آنها، همراه با میزان شواهد و استشهادات عربی و فارسی که از زبان آنها آورده شده است، مورد بررسی آماري قرار میگیرند. نتایج نشان دهدمی که غازي ملطیوي توجه ویژهاي به زبان عربی داشته و بیشترین استشهادات را از زبان شخصیتها به عربی آوردهاست. شخصیتهاي طبقات بالاي اجتماع - خواص - و عموماً مردان، بیشتر به زبان عربی صحبتس می کنند و بیشترین استشهادات فارسی را عوام میآورند. این امر را هم توانمی ناشی ازعربی مآبی مؤلّف و دید مثبت وي به زبان و ادبیات عرب دانست و هم با توجهبه عربی دانی خواص در قرن ششم، مدعی شد
که وي برخلاف نویسندگان کلاسیک، به تناسب و تنوع زبانی شخصیهاتتا حدي توجه داشته است. کلیدواژهها:استشهادات، روضه العقول، طبقه اجتماعی، شخصیتهاي داستانی، نثر در قرن ششم
مقدمه
بررسی زبانها نشان میدهد که هیچ زبانی یکدست و یکنواخت نیست و بین زبان سخنگویان تفاوتهایی وجود دارد که گاهی به تفاوتهاي فردي و گاهی به تفاوتهاي جمعی مربوط میشود. »این تفاوتهاي جمعی که گروهی از سخنگویان یک زبان را از بقیه جدا کند،می معمولاً با عواملی غیرزبانی مانند منطقه جغرافیایی، درجه تحصیلات، طبقه اجتماعی، مذهب، حرفه و بسیاري عوامل دیگر که در جامعه گروهبنديس هایی ایجاد میکند، بستگی دارد - « باطنی، . - 79 :1355 به این عوامل میتوان سن، گروه نژادي و جنسیت را هم اضافه کرد که هر کدام واژگان و یا حتی نحو ویژة خود را دارند.
یکی از عوامل غیرزبانی که میتواند سبب تفاوت گفتار شود؛ درجه تحصیلات است. » نوع گفتار میتواند منعکس کنندة درجه تحصیلات باشد...مثلاً در فارسی، تغییر صورت بعضی از واژهها، مانند گفتن سولاخ به جاي سوراخ، دیفال به جاي دیوار و...نشان بیسوادي است. تا این اواخر هم کسانی که تحصیلات قدیمی و مذهبی داشتند، گفتارشان پر بود از اصطلاحات و جملات قصار عربی و امروزه نیز کسانی که دو زبانه هستند و تحصیلات غربی داشته اند، گفتارشان پر است از واژهها و اصطلاحات بیگانه غربی - « همان:. - 31-30
جنسیت هم از جمله مؤلفههایی است که جزو عوامل غیرزبانی است، اما به گونهاي در گفتار خود را نشان میدهد و نوعی لهجه ایجاد میکند. محمدرضا باطنی می آورد:
» گفتار زنان در هر جامعه زبانی ویژگیهایی دارد که آن را کم و بیش از گفتار مردان متمایز میکند.گاهی این تفاوتها در سطح واژگان آشکار میشود، یعنی به کاربرد بعضی از واژهها مربوط میشود؛ گاهی جنبه آوایی دارد، یعنی به تلفّظ کلمات یا آهنگ جمله مربوط میشود، گاهی نیز در نظام دستوري منعکس میشود. در پارهاي از موارد نیز ترکیبی از این تفاوتها گفتار زنان و مردان را از هم متمایز میکند - باطنی ، :1385 . - 83
یکی از عوامل غیرزبانی مهمی که ایجاد تفاوت میکند، طبقه اجتماعی است. »مثل گفتار سیاهان که بیش تر از آنکه نشاندهندة تعلق به یک ناحیه جغرافیایی خاص باشد، مشخص کنندة طبقه اقتصاديآاجتماعی آنس هاست. یا لهجههاي اجتماعی و طبقاتی متفاوتی که در شهر لندن میتوان دید. به طوري که طبقات کم درآمد و پایین سطح در مقایسه با طبقات پردرآمد زبان متفاوتی دارند - « ر.ك: باطنی . - 83-81 :1385 هرچقدر افراد طبقات پایین، زبان غیر رسمی به کار می برند، » افراد داراي طبقات بالا سعی دارند، کلمات سنحیدهتري در زبان خویش به کار میگیرند و زبان آنها رسمیتر است - مدرسی،» . - 148 :1387نمونه افراطی آن در جاوه یافت میشود که جامعه به سه گروه اجتماعی متمایز تقسیم میشود که هرکدام سبک گفتار مشخصی از آن خود دارند - فائض،. - 175 :1371 در بسیاري از فرهنگها نیز تغییر بافت موقعیت اجتماعی، باعث تغییر خود زبان گفتاري میشود نه سبک آن. »میگویند چارلز سوم ، امپراتور مقدس روم، گفتهاست: من با خداوند اسپانیایی، با زنان ایتالیایی، با مردان فرانسوي و با اسبم آلمانی صحبت میکنم - « فائض،. - 183 :1371
در داستانها و حکایات ادبیات کلاسیک ایران، خبر چندانی از تنوع زبان در شخصیت پردازي نیست. همه شخصیتها یکسان حرف میزنند و در واقع راوي است که به جاي همه حرف میزند و متن، میدان جولان عقاید راوي محسوب میشود.به» عبارت دیگر اغلب زبان شخصیتهاي داستان چون فرمانروایان، کارگران، کارگزاران، دارندگان حرفهها و پیشههاي گوناگون تفاوتی با زبان راوي ندارد. کلام زن و مرد، شاه و گدا، تحصیل کرده یا بی سواد، پیر و جوان، حتی ملیتهاي گوناگون افراد، مذاهب و ادیان آنان و به طور کلی هیچ کدام از مؤلّفههاي تاثیرگذار زبان؛ اغلب تفاوتی در نحوة سخن گفتن آنان با راوي ایجاد نکردهس است - « پارسا و همکاران، . - 28 :1389 در واقع اگرچه »برقراري تناسب میان کارکردهاي زبانی اشخاص
داستان با تیپ شخصیتی آنها، هم از نظر توفیق نویسنده در شخصیت پردازي و هم از نظر ایجاد واقعیت پنداري جهت باور پذیري که هر دو از اصول داستان پردازیند، لازم و ضروري است - « پارسا و همکار، - 23 :1392، با این حال نویسندگان کلاسیک بی توجه به تأثیر طبقات اجتماعی در افراد، رفتار زبانی مشابه و یکسانی براي همه آنها در نظر میگیرند و درست به همین دلیل است که داستانها و حکایتهاي نسل گذشته از لحاظ ارتباط با مخاطب و واقعگرایی چندان موفّق عمل نکردهاندر. دحالی که در ادبیات معاصر اکثر نویسندگان به تناسب و تنوع زبان شخصیتها توجه خاصی دارند. آرین پور در مورد رمانهاي معاصر ایرانی میآورد: »هر یک از افراد داستان، اگرچه فرد کاملی از تیپ خود هستند، با این همه موجودات غیر طبیعی و خارق العادهاي نیستند. شاید براي نخستین بار است که ما در رمانهاي ایرانی کسی را با خصایل و حالات طبیعی آدمها میبینیم« - آرین پور، . - 249 :1382
روضه العقول از جمله کتب داستانی کلاسیک است که محمد غازي ملطیوي- یکی از دبیران و وزیران ابوالفتح سلیمان شاه بن قلج ارسلان سلجوقی- آن را به رشته تحریر درآورده است. »قزوینی وي را نویسندهس اي از فضلاي آسیاي صغیر و اهل ملطیه میداند که نویسندهاي پرکار بوده و تألیفات دیگري نیز همچون مرشدالکتاب، برید السعاده نیز داشته است - « ر.ك: محمدي،. - 122 :1384 ملطیوي این کتاب را از متن طبري مرزبان نامه ترجمه کرده است و خود در آغاز میآورد: » و کتابی طلب کردهشد که از تصانیف ارباب دها و اصحاب بها باشد و مطلوب را شامل و مرغوب را کامل. مرزبان نامه را یافته شد که از تصانیف اعقاب قابوس وشمگیر است.... - « ملطیوي،. - 21 :1383
برطبق روایات موجود، اصل کتاب در اواخر قرن چهارم، »به وسیله یکی از شاهزادگان طبرستان به نام مرزبان بن رستم بن شروین، به زبان طبري تألیف شدهاست. مؤلّف قابوس نامه عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس، نخستین نویسندهاي است که از این کتاب نام برده و بعد از وي » اسفندیار بن کاتب در تاریخ خود، حاجی خلیفه در کشف الظنون و هدایت در فرهنگ ناصري و مجمع الفصحا به آن اشاره میکند« - ر.ك: خطیبی، . - 49 : 1375
متأسفانه این متن و مؤلّف آن تا چندین سال ناشناخته مانده بود.» هوتسما مستشرق آلمانی در سال 1898
م اولین بار در مجله شرق شناسی آلمان، کتاب روضه العقول و بابهاي آن را معرفی کرد و مقدمه این کتاب را از روي نسخه لیدن انتشار داد. بعد از هوتسما، پروفسور احمد آتش در جزوهاي از نوشتههاي هوتمسا استفاده کرد و همین جزوه را خانم صائمه اینال طاوي به فارسی برگرداند. علامه قزوینی نیز بعدها در مقدمه مرزبان نامه چاپ لیدن، به معرفی روضه العقول پرداخت و سه حکایت از آن را به عنوان نمونه ذکر کرد. هانري ماسه مستشرق فرانسوي نیز، باب اول این کتاب را به طور کامل و بدون توضیح، به دو زبان فرانسوي و فارسی منتشر کرد - « محمدي،. - 121 : 1384 طی سالهاي گذشته کسانی همچون آقایان محمد روشن، ابوالقاسم جلیل پور، جلیل نظري و فتح االله مجتبائی به تصحیح آن اقدام نمودند.
به جز ملطیوي، سعدالدین وراوینی نیز کتاب مرزبان نامه را ترجمه کرده است. مطالب روضه العقول، همان مطالب مرزباننامه طبري است. ولی در عدد بابها و ترتیب حکایات اختلافات زیادي وجود دارد.
روضه العقول بسیار بیشتر از مرزبان نامه است. 13 باب دارد که باب اول در منقبت سلطان وقت است. باب دوم احوال مؤلّف را بیان میکند و بابهاي سوم تا سیزدهم شامل حکایات و رویدادهاي اصلی کتاب است.
