بخشی از مقاله
چکیده
دین یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر فرایندها و دگرگونیهای اجتماعی است، از جمله مراسم دینی مهم در جامعه ایران، هیئتها و روضههایی است که پیشینهی تاریخی بسیار دارد. یکی از مصادیق این مراسم مذهبی در مشهد "روضه" است که از سابقه ای بالغ بر 70 سال برخوردار است و البته همچنان پابرجاست. به نظر میرسد در گذر زمان تا به امروز به تدریج از آثار مفید روضه کاسته شده است و آسیبهایی نیز بر این پدیدهی اجتماعی مترتب شده است. این مقاله با روش مردم نگاری، تحولات کارکردی یک مورد روضه زنانه در مشهد از سال 1325 تا کنون را مورد بررسی قرار میدهد. محقق با استفاده از تکنیک مصاحبه عمیق و همچنین مشاهده های دقیقی که در طول دو سال انجام شد، این روضه را مورد بررسی قرار داد. تغییرات ایجاد شده در کارکردهای موجود در روضه را میتوان متاثر از عوامل بیرونی گروه دانست. یافته های پژوهش نشان میدهند که روضه ها تحت تاثیر عوامل بیرونی گروه، دچار تحولاتی در کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دینی شدهاند.
واژه های کلیدی: تحول کارکردی- روضه زنانه- عوامل بیرونی- مردم نگاری- مشهد
-1 مقدمه
نهادهای مردمی در هر جامعه ای به مرور زمان و به منظور رفع نیازها و خلا های موجود در جوامع شکل گرفتهاند و در واقع شیوه های اجرای کنش محسوب میشوند، کنشهایی که بر آمده از نیازهای مختلف انسانی است و هر یک از نهادهای اجتماعی پاسخگوی بخشی از این نیازها میباشد. از آن جا که جامعه ای که ما در آن زندگی میکنیم، جامعهی دینداری است و هیئتهای مذهبی با توجه به قدمت و سابقه طولانی علاوه بر حفظ کارکردهای سنتی ،کارکرد های جدیدی را نیز در طول دوران برعهده داشتند. از جمله این کارکردها میتوان به کارکردهای سیاسی، فرهنگی، هنری، اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد. با دور شدن از جامعه سنتی و مدرن شدن روضه ها نه تنها کارکرد خود را از دست ندادهاند، بلکه روز به روز بارورتر و تنومندتر شدهاند. اگر در روز اول کارکردی جز احیاء عزاداری و سوگواری نداشتند، به مرور ایام کارکردهای دیگری به آن اضافه شده است.
منظور از جلسات مذهبی زنانه، تجمعات ادواری یا ثابتی است که ویژگیهای مهم آن محدودیت اعضا و حوزه فعالیت آن است که گاهی به صورت محافل مذهبی یا روضه های خانگی و همسایگی است اما مستمر است و ضمناً به امور خیریه یا آموزش احکام نیز میپردازد و معمولا دارای فعالیتهای جانبی چون فعالیتهای اقتصادی، فرهنگی، خیرخواهانه و تعاونی نیز میباشد - گواهی، . - 1387 مجالس مذهبی مخصوص زنان که اکنون خود را در بستر شرایط کنونی جامعه، بازتولید کرده است به مرور زمان روضه ها، کارکردهای گذشته خود را از دست میدهند و منقلب میشوند به طوری که کارکردهای جدید جای کارکردهای قدیمی را میگیرند، طوری که این تغییر کارکردها اینقدر شدید شده که کارکرد اصلی به شدت کمرنگ شده و از آن طرف دیگر کارکردها پررنگ میشوند و از اهداف اصلی سراغ اهداف فرعی میرود و به تبع آن اهداف فرعی جایگزین هدف اصلی میشود، همانطور که مرتن تحت نظریه جابجایی اهداف سازمانی با اهداف شخصی یا اهداف واحدهای فرعی بیان میکند. - باتامور به نقل از معیدفر، . - 1379
ساختار هیئتها و نحوه برگزاری چنین جلسات پیوسته در حال دگرگونی است و نیز میتواند آسیب دیگری در این زمینه باشد. پذیراییهای پرخرج، نحوه پوشش خانمها که گویی برای مهمانی مجللی آمدهاند آرایشهایی که در شأن چنین مجالسی نیست. در دهههای اخیر که روند تحولات اجتماعی شتاب یافته و رسانههای نوظهور بسیاری از فضاهای ارتباطی را تسخیر کردهاند، جلسات سنتی تمام کارکردهای گذشته را ندارند و کارکردهای جدیدی نیز یافتهاند. جلسات مذهبی زنانه در طول زمان، روند تاریخی ثابتی را طی نکرده است، به این صورت که بسیاری از کارکردها از بین رفته و کارکردهای جدیدی جایگزین آنها شده است. بنابراین هدف اصلی این پژوهش، بررسی تحولات کارکردی در یک مورد روضه زنانه از سال 1325 تاکنون در شهر مشهد" میباشد.
با توجه به موضوع مورد پژوهش، هدف پژوهش را میتوان در سه مورد زیر خرد نمود:
1. بررسی کارکردهای فعلی روضه زنانه مورد بررسی.
2. مقایسه کارکردهای فعلی با کارکردهایی که در دورهای قبلی این روضه داشته است.
-2 پیشینه پژوهش
هیئتهای مذهبی زنانه را میتوان در دو دستهی هیئتهای سنتی و نوین تقسیم کرد.هیئتهای سنتی، به دلیل کارکردهایی که دارند، در همهی طول سال، به صورت دوره ای یا دهه ای، در منازل و حسینیه های شخصی، بر پا میشوند.زنان بیشتر بدون آرایش و با پوشش سنتی - چادر - شرکت میکنند و هیئتهای نوین، که ظاهر شرکت کنندگان در مجلس بسیار آراسته و هماهنگ با مد روز است - دستوری،. - 1389 گرایش به جنبه های نمایشی مراسم عزاداری محرم در بین گروه های سنی جوان تر نسبت به گروه های سنی دیگر بیشتر است، بنابراین، میتوان گفت در گرو ه های سنی جوان تر شاهد شکل گیری الگوهای جدید عزاداری هستیم که در آنها غلبه با عناصر نمایشی است - جنادله و رهنما ، . - 1384 روضه های زنانه به عنوان یکی از ابزار محدود و پذیرفته شده خانوادگی و اجتماعی جهت گذران اوقات فراغت خارج از فضای خانه میباشد - ماشینی،. - 1384
پدیده های دینی، مانند سایر پدیده های اجتماعی، علاوه بر کارکردهای مثبت، گاهی دچار کژکارکردی میشود. عدم تعادل و تبادل میان عقل و احساس در مناسبتهای دینی، آسیبهایی را به دنبال خواهد داشت که به برخی از آنها عبارتند از: یک - کاهش بصیرتهای دینی دو - رواج مناسک گرایی سه - رواج برخی انحرافات در مسائل دینی چهار - عدم ارتقا و تعمیق باورهای دینی به عنوان مهم ترین بخش دین - قبادی و کیقبادی، . - 1389 اگر پدیدهی "قالی شویان" را یک نظام معنایی در نظر بگیریم، امروزه خودش به یک پیام تبدیل شده است. این نظام معنایی نه تنها در عصر ارتباطات تضعیف نگشته، بلکه تقویت شده است - خان محمدی، . - 1385 گرایش زنان جهت حضور در محافل سنتی به دلیل موانعی از قبیل عدم شناخت نسبت به پدیدههای مدرن، فراهم نبودن موقعیتهای خانوادگی چون موافقت اعضای خانواده و هماهنگی آن با مسئولیتهای خانگی و نیز پذیرفته و مشروع بودن جلسات مذهبی از لحاظ اجتماعی، بالاتر از حضور ایشان در مشارکت های مدرن - مانند نهادها و سازمانهای مدنی - میباشد - شادی طلب، . - 1382
