بخشی از مقاله
چکیده :
مالکیت ادبی و هنري و یا حق مؤلف حمایت قانونی از پدیدآورنده و ناشر در مقابل تکثیر غیرمجاز آثار خلاقه و فکري آنان است که بهموجب قانون به پدیدآورنده و یا نماینده قانونی او اعطا میشود. با توسعه روزافزون رسانههاي الکترونیکی، هر چند قوانین حق مؤلف از آغاز شکلگیري وظیفه حمایت از آثار خلاقانه و فکري را فارغ از شکل فیزیکی آنها بر عهده داشتهاند، قانونگذاران از یک طرف و صاحبان حقوق و استفادهکنندگان از سوي دیگر با چالشهایی در خصوص نحوه تفسیر واستفاده از قوانین معمول مواجه بودهاند. همین مسئله سبب شد تا قانونگذاران به فکر تصریح و تغییر قوانین مرتبط با حق مؤلف براي حمایت از منابع الکترونیک و محیط مجازي افتادند. در چند دهه گذشته معاهدات مختلفی شکل گرفته و قوانین حق مؤلف در سطح بینالمللی بهویژه در کشورهاي توسعهیافته با تحولات زیادي همراه بودهاند. در این مقاله ضمن ارائه تعریفی از حق مؤلف، نگاهی تاریخی به قوانین حق مؤلف از آغاز شکلگیري تا امروز، و تغییرات متاثر از فناوريهاي جدید، تلاش کردهایم به مهمترین تحولات قوانین حق مولف در حوزة منابع الکترونیک اشاره و آثار الکترونیکی مورد حمایت قوانین بینالمللی و داخلی را مطرح سازیم.
کلیدواژهها: مالکیت ادبی و هنري، حق مولف، محیط الکترونیک، محیط دیجیتال.
مقدمه
مالکیت ادبی و هنري یا »حقمؤلف« یکی از شاخه هاي حقوق مالکیت فکري است که آن را حمایت قانونی از ناشر یا پدیدآورنده از طریق ممانعت از تهیه نسخه غیرقانونی و غیرمجاز از آثار آنان - کینان، - 1379 و یا امتیاز و حق انحصاري بهرهبرداري و فروش یک اثر که از طریق دولت به یک نویسنده، آهنگساز، هنرمند و جز آن و وارثان آنها اعطا می شود، به نحوي که میتوانند هربار که اثر چاپ میشود حق تالیف آن را دریافت کنند و هیچکس بدون اجازه مؤلف یا وارثان او حق چاپ و استفاده از اثر را نداشته باشد - سلطانی و راستین، - 1372 تعریف میکنند. هر چند قوانین مالکیت فکري، از هر اثر خلاقانه و بدیع و اصیل بدون توجه به شکل و محمل آن حمایت میکنند، ولی اولین رسانه هایی که تحت حمایت قوانین مالکیت ادبی و هنري قرار گرفتند بیشتر منابع چاپی و قابل لمس بودند و قوانین بر اساس ویژگی هاي تولید و تکثیر، توزیع و مصرف آنها طرحریزيشده بودند ولی به مرور زمان با شکل گیري چندرسانهايها و رسانههاي الکترونیکی که محصول فناوري هاي جدید بودند دیگر مشخص کردن شکلی واحد براي آنها بهراحتی امکانپذیر نبود و همین مسئله به چالشی در سر راه قوانین مالکیت ادبی و هنري بود.
با افزایش استفاده از شبکههاى ارتباطی در سراسر جهان و در دسترس بودن منابع اطلاعاتی مختلف در این شبکهها و نیز رواج استفاده از اینترنت به عنوان»شبکه شبکه ها«، چالشها بزرگی در زمینه مسائل مربوط به مالکیت فکرى به وجود آمده است. این چالش بزرگ ناشی از نوآورىهاى فناورانه است که اینترنت و وب جهانگستر از مهمترین محصولات آن هستند. دسترسی بدون مانع به منابع، باعث در هم شکسته شدن قوانین مربوط به مالکیت ادبی و هنري و به عبارتی حق مؤلف شده - اکبري، - 1385، و بازنگري در این قوانین را ضروري ساخته بود و قانونگزاران را به تجدیدنظر در قوانین ترغیب کرده است مالکیت ادبی و هنري یا حق مولف در خصوص خلاقیتهاي ادبی و هنري از قبیل تصنیفات، تالیفات، آثار هنري، اشعار، داستان، رمان، موسیقی، آثار سینمایی و سایر آثار ادبی، هنري و علمی است.
در تعریف این نوع مالکیت میتوان گفت: مالکیت ادبی و هنري، حق پدیدآورنده آثار ادبی، هنري و علمی در نامیده شدن اثر به نام او و نیز حق انحصاري وي در تکثیر، تولید، عرضه، اجرا و بهرهبرداري از اثر خود است که حق بهرهبرداري وي قابل نقل و انتقال و معامله است. کسی که اثر ادبی، هنري، موسیقائی یا علمی را خلق میکند، صاحب آن است و در بهرهبرداري از آن آزاد است. آن شخص - پدیدآورنده، مولف یا مالک حقوق نامیده میشود - میتواند سرنوشت اثر خود را کنترل کند. از لحظهاي که اثر به وجود میآید، با قوانین حق مولف حمایت میشود - نوروزي، . - 1381 دقت در قوانین مختلف وضع شده در سطح ملی و بینالمللی نشان میدهد در این قوانین، اثر به صورت ماهوي مطرح است و شکل آن تغییري در حمایتهاي ایجاد نمی کند، هر چند ویژگیهاي آثار الکترونیکی سبب میشود حقوقی مادي - حق تکثیر، حق عرضه و اجر،ا و حق اقتباس، تلخیص و تبدیل - و معنوي - حق تصمیم گیري راجع به زمان و نحوه و طریق نشر آثار، حق انتساب اثر، حق جلوگیري از تغییر و تحریف اثر، حمایت از عنوان، نام و نشان ویژه اثر، و حق عدول یا استرداد - که در قوانین مرتبط براي صاحبان آثار در نظر گرفته با چالش ها و مشکلاتی روبرو شوند.
با توجه به رشد روزافزون منابع الکترونیکی و نیز استقبال مردم به انتشار اطلاعات در بسترهاي مجازي و همچنین استفاده گسترده مردم از این منابع، توجه به چالش هاي قوانین مالکیت ادبی و هنري در مواجه با منابع الکترونیک، وضعیت حمایت قوانین از این آثار، مشخصکردن ویژگیهاي رسانههاي جدید باید در اولویت کاري متخصصان و کارشناسان حقوقی قرار گیرد تا بتوانند با توجه به تغییرات ایجاد شده در حوزة نشر اطلاعات تدابیر لازم را بیندیشند. در این مقاله تلاش می شود ضمن اشارهاي گذار به مفاهیم مرتبط با مالکیت فکري و ادبی تاثیر فناوريهاي شبکه و محیط مجازي بر قوانین حق مؤلف، وضعیت قوانین حق مولف از نظر توجه به منابع الکترونیکی و محیط مجازي مشخص شود و منابع الکترونیکی تحت حمایت قوانین بینالمللی و ملی و حمایت پیشبینی شده مورد بازکاوري قرار گیرد.
حق مؤلف چیست؟
حق مؤلف گسترهء وسیعی از آثار را دربر میگیرد. در حقیقت حق مؤلف همهء آثاري را که حاصل خلاقیت فکري بشر است، دربر میگیرد و با گسترش دامنهء دانش و ابداع رسانههاي جدید، حوزهء آن نیز گستردهتر میشود - مطلبی، . - 1386 حق مؤلف یا مالکیت ادبی و هنري امتیاز انحصاري است که به موجب قانون به پدیدآورنده آثار خلاقاه و فکري واگذار میشود و در نتیجه آن حق تکثیر و انتشار اثر با پدیدآورنده است و در مقابل این حمایت پدیدآورنده ملزم است دسترسی به اثر را براي عموم فراهم کند. حق مولف به دو دسته حقوق مادي و معنوي تقسیم میشود. منظور از حقوق مادي هر نوع حق بهرهبرداري مالی یا مادي از اثر است، همچون حق نشر و تکثیر، حق ترجمه، حق عرضه و نمایش. حق معنوي به معناي حق پدیدآورنده اثر براي مخالفت با هرگونه تحریف، تغییرشکل، ناقص کردن یا جرح و تعدیل است که ممکن است به افتخار و شهرت وي لطمه بزند. مهمترین حقوق معنوي عبارتند از: حق انتشار، حق حرمت نام، حق حرمت اثر و حق عدول و پس گرفتن - نوروزي، 1380؛ پورمحمدي، 1387؛ مطلبی، 1386؛ و حسینی، . - 1389
امروزه علاوه بر حمایت از حقوق مؤلفان،حقوق سایر عوامل تولید اثر از جمله اجراکننده،تولیدکننده،سازمانهاي پخش،و ناشر نیز مورد توجه قرار گرفت. ازاین رو، میثاق هایی بین المللی در زمینهء حقوق تبعی منعقد شدند.از جملهء این میثاق ها میتوان به معاهدهء بین المللی حمایت از اجراکنندگان و تولیدکنندگان صوتنگاشت ها1 و سازمانهاي پخش - رم -1968میثاق رم - ؛ معاهدهء حمایت از تولیدکنندگان صوتنگاشتها در مقابل نسخهبرداري غیر مجاز از صفحات آنها - ژنو،1971، میثاق صوتنگاشت ها - ؛و میثاق مربوط به توزیع و پخش علائم حامل برنامه از طریق ماهوارهها - بروکسل 1974، معروف به میثاق ماهواره ها - اشاره کرد. در حقیقت تجدیدنظر در قوانین و ایجاد میثاق هایی چون رم،بروکسل،و تریپز حاصل تغییراتی است که در بسترهاي اطلاعاتی و نیازهاي ناشی از توسعهء فناوري به وجود آمده است - مطلبی، . - 1386
بهطور کلی، دو نوع نگرش کلی در خصوص مالکیت ادبی و هنري وجود دارد که اشاره به آن میتواند مفید باشد یکی نظام حقوقی کامنلاو2 که ریشه در نظام حقوقی انگلیس دارد که علاوهبر انگلیس در مستعمرات سیزدهگانه انگلیس هم رواج داشته و دارد و حقوق امریکاي شمالی نیز در خانواده نظام حقوقی کامنلا قرار دارد. مبناي اصلی نظام حقوقی کامنلا برآراء قضایی استوار است و قضات با آراء و احکام خود، رویه قضایی را شکل میدهند. دیگري نظام حقوقی رومی – ژرمنی است که در کشورهاي حقوق نوشته مانند فرانسه، ایران، سوئیس و آلمان، و ... رواج دارد.از حقوق مؤلّفان آثار ادبی، هنري و موسیقی در نظام »کامن لا« با عنوان »کپی رایت« و در نظام حقوق رومی ژرمنی با عنوانحق» مؤلّف« یاد میشود. به طور کلی، »کپی رایت« حقی است که به منظور حمایت از آثار ادبی، داستانی، موزیکال، هنري، وسایر آثار نشأت گرفته از آفرینش فکري خود مؤلّف، برقرار میگردد. اصطلاح »کپی رایتعموماً« ناظر به مهم-ترین عملی است که در مورد آثار ادبی و هنري انجام می شود، یعنی کپی کردن یک اثر مثل کتاب، نقاشی، مجسمه، عکس
