بخشی از مقاله
چکیده
نظامی در شعر زبانی پیچیده و استعاری دارد و برای بیان مضامین و خلق تصاویر، ترکیباتی بهکار می-برد که پیش از او سابقه نداشته است. وجود کلمات مرکب و به عبارت دیگر ترکیبسازیهای بدیع و منحصر به فرد نظامی نشان از احاطه وتسلّطبر سخن و ذوق و استعداد وافر اوست که البتّه سبب اغماض و پیچیدگی شعرش نیز شده استاز. سوی دیگر آگاهی و تسلّط نظامی بر علوم و امور دینی و بهکارگیری لفظی و محتوایی قرآن و حدیث به شیوههای گوناگون صبغهای دینی و عرفانی به آثار او بخشیده است. زیباییِ واژههای بدیع و ابتکاریو ترکیباتِ نو در مخزنالاسرار، زمانی دو چندان میشود که ساخت آنها بر پایهمفاهیم و معانی قرآنی باشد. این ترکیبات با چنان دقّت و ظرافتی به کار میروند که تا خواننده در پی یافتن مصادیق این اشارات نباشد به وجود آنان پی نمیبرد. از این رو در این مقاله تلاش میشودترکیبات بدیع و مضامینی که تحت تأثیرِ معنا، محتوا و الفاظ قرآن کریم و احادیث نبوی در کلام نظامی شکل گرفته است، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد تا گوشهای از هنر نظامی در خلق تصاویر بکر و بدیع نشان داده شود.
مقدمه
ترکیبسازی و خلق واژهی جدید یکی از راههای گسترش زبان و دایرهی واژگان است که در پیشینه-ی ادب فارسی، شاعرانِ بسیاری از این طریق کلام شعری خود را برجسته ساختندو با خلق واژگانِ خاص و ترکیبات جدید دست به آشناییزداییِ واژگانی زدند تا با دمیدن روحی تازه بر کالبد شعر، اثربخشی و ماندگاری آن را افزایش دهند.
یکی از شاعرانی که از طریق ابداع واژگان و ترکیبات نو تبحّر و قدرت سخنوری خود را به نمایش میگزارد نظامی گنجوی است. او در تمامی آثارش به دنبال ارائهی اندیشهای خاص و مضمونی ویژه که در ذهن خود پرورده و سخته است، دست به ابتکار میزند و با آفرینش ترکیبی نو، معانی والا و مضامینی عمیق را در اشعار خود بهکار میبرد. نظامی »با ساختن کلمهای مرکّب بینیاز از آوردن جملهای میشود و این کار تأثر بهسزایی در ایجاز و اختصار شعر او دارد. به همین سبب باید نظامی را که در ایجاد ترکیبهای خاص و تازه و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند بعد از خود نظیری نیافته است، شاعری مبدع و مبتکر در امر واژهسازی و ترکیبسازی شمرد« - صفا، . - 808:1367
از طرف دیگر با تأمل در برخی از این ترکیبات و توجّه به ژرفساخت آنها میتوان رد بسیاری از مفاهیم قرآنی و علوم و معارف دینی را دریافت. سبک نظامی ملهم از قرآن است و اشارات، تضمینها و اقتباسهایی که از قرآن کرده است، نشانگر غنای معنوی و اوج فکری او از قرآن است. کاربرد انواع ترکیبهای متنوع در حوزه تشبیه و استعاره و کنایه و تشخیص هنگامیکه با وامگیری از واژههای قرآنی همراه میشود شعر نظامی را بسیار مؤثر و زیبا میسازد. علاوه بر اثرپذیری واژگانی، معنا و مفهوم آیات قرآنی در ساخت واژه نیز دخیل است. وجود اینگونه ترکیبات در آثار نظامی نشان می-دهد که هدف او علاوه بر گسترش دایره واژگان و عدول از هنجارهای عادی زبان، بیان مفاهیم بلند در کوتاهترین صورت ممکن است. در آثار نظامی ترکیباتی وجود دارد که همان یک ترکیب تداعی کنندهی یک مضمون و مفهوم قرآنی است و بنا بر گفته دکتر پورنامداریان »گاهی این دقت و ظرافت همراه با ایجاز کلام چندان مبهم میشود که در توضیح آن متخصصان نیز گرفتار تشتت آرا میشوند و دریافت دقیق عناصر تصویر و وجه پیوند آن بهآسانیمیسّر نمیگردد - .«پورنامداریان، - 29:1389
دوازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی به طور کلیترکیبات و تصویرهایِ شگفت که درک آن محتاج تأمل و درنگ است و تأثیری عمیق بر ذهن خواننده میگذارد در تمام آثار نظامی دیده میشود امّا این ویژگی در مخزنالاسرار که نخستین منظومه از خمسهی نظامی است نمود بارزتری نسبت به دیگر آثار دارد. در این پژوهش تلاش میشود ضمن بررسی ترکیبهای خاصِ قرآنی به پرسشهای زیر پاسخ داده شود:
الف - تأثیرپذیریِ نظامی از قرآن در خلق ترکیبات جدید به چه شیوههایی صورت پذیرفته است؟ ب - کدامیک از موضوعات قرآنی در ترکیبسازیهای نظامی تأثیر بیشتری داشته است؟
پیشینه پژوهش
در مورد پیشینه این تحقیق نیز باید گفتتجلّی و تأثیر قرآن کریم در ادب فارسی بسیار متنوع و گسترده است و همواره محققان و پژوهشگران، برداشتهای متفاوت گویندگان از آیات و احادیث را مورد تحقیق و پژوهش قرار دادهاند که وجود کتابها و مقالات بسیار در این زمینه خود گویای این مطلب است. گذشته از این در شرحهایی که شارحان بر آثار شاعران و نویسندگان نگاشتهاند هر جا که به نظر میرسیده متن حاوی نکتهای قرآنی و یا حدیثی است به شرح این نکته پرداختهاند. درباره ترکیبسازی و مضمونآفرینی در آثار نظامی تحقیقاتی صورت گرفته است. قاسمیپور، قدرت - 1390 - ترکیبسازیهای بدیع نظامی در پنج گنجِ نظامی را در زیر عنوانهایی مانند: ترکیبات وند دار و شبهونددار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخّم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمولِ دارای معنای نامعمول را بررسی و تحلیل کرده است. نوروزی، زینب - 1389 - در مقاله هنجارگریزی در خمسه نظامی، ویژگیهای برجسته زبانی نظامی از قبیل واژهگزینی، ترکیبسازی، وصف، تکرار، امثال و حکم و برخی ویژگیهای سبکی دستوری نظیر تبدیل، حذف، تأکید و ... را مورد بررسی قرار داده است. اما تاکنون تحقیق مدون و مستقلی درباره چگونگی تأثیرپذیری نظامی از معانی، مضامین و واژگان قرآنی در خلق ترکیبات بدیع صورت نگرفته است.
روش پژوهش
در این مقاله تلاش شده است ضمن بررسی و تحلیل ترکیبهای بدیع و جدید نظامی از لحاظ نوع واژه و ساخت، چگونگی تأثیرپذیری نظامی از قرآن و احادیث خواه از نظر لفظ و خواه از نظر معنا در خلق ترکیبات نو نشان داده شود. بهمنظور تحقق بخشیدن به هدف فوق پس از بررسی دقیقِ
