بخشی از مقاله
چکیده
امروزه پایداری آبخیزها هم برای آبخیزنشینان و هم برای پایداری حیات در زیست بوم ها امری ضروری به شمار می آید، این در حالی است که به این مهم توجه کافی نشده است. در این پژوهش به محاسبه درجه پایداری آبخیز برای حوزه آبخیز چهل چای مینودشت واقع در استان گلستان با استفاده از شاخص پایداری آبخیز - - WSI و بر اساس مدل فشار - وضعیت - واکنش پرداخته شده است. با توجه به این شاخص، از طریق امتیازدهی در محدوده صفر تا یک به هر کدام از زیرشاخص های هیدرولوژی، محیط زیست، معیشت، سیاست گذاری و با لحاظ نمودن میانگین امتیازهای کسب شده درجه پایداری آبخیز تعیین می شود. در این پژوهش دوره مورد بررسی 10 سال و از سال 1381 تا 1390 درنظر گرفته شده است. شاخص پایداری حوضه چهل چای 0/66 برآورد گردید که نشان می دهد پایداری این حوضه در سطح متوسط نزدیک به پایین قرار گرفته است. نتایج این پژوهش می تواند به برنامه ریزان و مدیران آبخیز چهل چای در تعیین اولویت ها و اقدامات مدیریتی در راستای حفظ و یا بهبود شاخص های پایداری کمک نماید.
واژه های کلیدی: شاخص پایداری آبخیز، مدل فشار- وضعیت- واکنش، محیط زیست، معیشت، آبخیز چهل چای
-1 مقدمه
اگر چه در کشور، آبخیزداری به دلیل نقص در برداشت و طرز تلقی از اصول ومبانی آن و نیز وجود نگرش های بخشی و عدم هماهنگی بین واحدهای سازمانی مختلف متولی بهره برداری از منابع آب و خاک هنوز به مفهوم واقعی خود در آبخیز به اجرا در نیامده است، تلاش های صورت گرفته به ویژه در سال های اخیر باعث ایجاد تحرک در سطح بخشهای تصمیم گیری و جامعه به منظور توجه بیشتر به این امر مهم گردیده است. اهمیت آبخیزداری در جهان امروز آن چنان شناخته شده است که بانک جهانی در یکی از نشریات خود عدم توجه به مسائل حوزههای آبخیز را علت شکست طرح های توسعه اقتصادی در کشورهای آسیایی اعلام می کند .[22] با توجه به این امر که آبخیزهای سالم خدمات اکوسیستمی بسیاری در زمینه های مختلف چون زمینه اجتماعی و رفاه اقتصادی را ارائه میدهند[15]،
می بایست روش هایی توسعه یابند که بتوان بر اساس آنها درجه سلامت و سطح پایداری آبخیزها را تعیین نمود. در این راستا شاخصهایی که بهطور مناسب وضعیت آبخیز را در شرایط مختلف مورد ارزیابی قرار میدهند، مورد استفاده قرار میگیرد.امروزه سلامت آبخیز1چهار هدف مهم یعنی تنظیم رژیم جریان آب، حفظ و بهبود کیفیت آب، حفظ کیفیت اکولوژیکی گیاهی و حیوانی و در نهایت منابع انرژی را مدنظر قرار می دهد. یکی از شاخصهای مورد استفاده برای تعیین سلامت - پایداری - در این تحقیق، شاخص پایداری آبخیز - WSI - 2 میباشد. اطلاعات مربوط به این شاخص ها می توانند برای ارزیابی پارامترهای مدل 3PSR بهکار روند. آژانس های زیست محیطی، مدل هایی را برای بررسی تغییرات به وجود آمده در محیط زیست با رویکرد روابط انسان –محیطزیست تدوین نموده اندکه ساده ترین آنها مدل فشار- وضعیت–واکنش می باشد که توسط سازمان توسعه و همکاری اقتصادی4 به عنوان چارچوب اساسی برای ارزیابی زیست محیطی در مطالعات پیشاهنگ مورد استفاده قرار می گیرد.[3] در این مدل، منظور از فشار عوامل تاثیر گذار است که باعث ایجاد تغییراتی در عرصه و وضعیت آن می شود.
پس از ایجاد تغییر در عرصه و برهم خوردن وضعیت و انتقال به وضعیتی جدید، عکس العمل سیستم به این تغییر تفاوت یافته و خود این تغییر باعث تغییری در عامل و یا عوامل فشار شده و مجدداً تغییراتی در سیستم ایجاد می شود. [3] از طریق روند تغییرات پارامترهای زیرشاخص های منتخب می توان تحولات صورت گرفته در آبخیز در طول یک دوره را مشخص و مورد پایش قرار داد .[14] بسیاری از فعالیت های فردی وگروهی در آبخیزها تأثیر مستقیمی بر سلامت محیط زیست و انسان دارند[20]، به همین دلیل پرداختن به مسائل اجتماعی و بهبود معیشت و رفاه آبخیزنشینان در برآورد شاخص پایداری حوزه آبخیز ضروری به نظر می رسد. شاخص ها راه موثر و ساده را برای مرتبط کردن اطلاعات با مراحل مختلف حرکت به سوی هدف مشخص فراهم می کنند.[7] همچنین جایگاه سلامت حوضه در توسعه پایدار و اولویتبندی مسائل و چالشهای آبخیز با استفاده از شاخصها فراهم خواهد شد.
با توجه به اهمیت موضوع در ادامه مروری کوتاه بر اقدامات مشابه در نقاط مختلف جهان به منظور ارزیابی سلامت آبخیز ارائه شده است. چاوز و آلیپازWSI - 2006 - 5 را برای یک حوضه در برزیل با مساحتی حدود 2200 کیلومتر مربع به کمک روش 6UNESCO-HELP و مدل PSR حدود 0/65 برآورد نمودند. این نشان می دهد حوزه آبخیز مورد مطالعه از لحاظ پایداری در سطح متوسط قرار دارد.[11] کاتانو و همکاران - 2009 - 7 در قالب یک کمیسیون منتخب حفاظت و مدیریت آبخیز رودخانه رونتازون8 در کاستاریکا گزارشی را در مورد پایداری این آبخیز منتشر کردند. در این گزارش برای محاسبه WSI از جداولی که توسط چاوز و آلیپاز تهیه شده بود استفاده شده است و منطقه مورد مطالعه به علت وسعت زیاد به سه بخش تقسیم شده و شاخص پایداری برای هر بخش جداگانه محاسبه شده و در نهایت مقدار آن برای کل حوضه 0/74 برآورد گردیده است و مشخص شد که آبخیز مورد نظر از لحاظ پایداری در سطح متوسط قرار دارد.[10]کورتز و همکاران - 2008 - 9 طی یک دوره مطالعاتی چهارساله مقدار WSI را برای حوزه آبخیز رودخانه ای در شیلی 0/6 برآورد کردند که مانند مطالعات قبلی این حوضه هم از نظر پایداری درحد متوسط قرار گرفت.[11]
بر این اساس و با توجه به مشکلات حاکم بر آبخیز چهلچای از قبیل عوامل طبیعی - مانند شیب زیاد، سیل خیزی و وجود سازندهای حساس به فرسایش - و انسانی - مانند تغییر کاربری اراضی جنگلی و تبدیل آن به زمین های زراعتی، استفاده نادرست از زمین و کشاورزی بر روی اراضی با شیب زیاد، چرای بی رویه دام در جنگل و جاده سازی نادرست - موجب بروز انواع فرسایش و حرکات توده ای در سطح آبخیز چهل چای گردیده است. عوامل مذکور به همراه مواردی نظیر ورود فاضلاب ها، زباله ها و دیگر زائدات ناشی از فعالیت های انسانی می تواند موجب آلودگی آب های سطحی و تنزل شدید کیفیت آب در این آبخیز گردد که با رشد جمعیت و افزایش فعالیت های انسانی این موضوع هر روز وخیم تر خواهد شد.[6]تحقیق حاضر با هدف تعیین وتوسعه شاخص های تعیین کننده سلامت - پایداری - آبخیز برای آبخیز چهلچای انجام شد و در نهایت شاخص پایداری آبخیز - WSI - برای این آبخیز تعیین گردید. آبخیز چهل چای از حوضه های مهم و در عین حال بحرانی از نظر تغییر کاربری، فرسایش و سیل خیزی در استان گلستان به شمار می رود و به همین دلیل برای بررسی بیشتر، مورد توجه مسئولان و بخش های طبقاتی قرار گرفته است.[6]
-2مواد و روش ها
1-2 مشخصات منطقه مورد مطالعه:
آبخیز چهل چای با مساحتی حدود 25 هزار هکتار در شرق استان گلتانس قرار دارد و در محدوده جغرافیایی ً30،َ57،ْ36 الیَ15،ْ37 عرض شمالیوًَ30،َ 22، ْ55الی ً30،َ37،ْ55 طول شرقی واقع شده است. این آبخیز از شمال به شهر مینودشت، از شرق به حوزه آبخیز فارسیان و قلی تپه، از جنوب به حوزه آبخیز تیل آباد و از غرب به حوزه آبخیز نرماب، محدود می گردد. این منطقه از لحاظ تقسیمات سیاسی در محدوده شهرستان مینودشت قرار گرفته است. آبراهه های اصلی آبخیز چهل چای با جهت کلی جنوب به شمال نزولات جوی را جمع آوری می کنند. روستاهای دوزین و قلعه قافه از مراکز مهم جمعیتی در آبخیز چهل چای می باشد.[6
] ایستگاه هیدرومتری لزوره تنها ایستگاه شاخص جهت اندازه گیری کمیت و کیفیت آب سطحی خروجی از حوضه می باشد، که در ارتفاع 190 متری از سطح دریا واقع شده ودر سال 1344 تاسیس گردیده است.متوسط بارش سالانه در این ایستگاه که در خروجی حوضه قرار گرفته است 766/5 میلیمتر می باشد. قسمت اعظم مساحت آبخیز چهل چای را جنگلهای طبیعی و اراضی زراعی پوشانده است. در حوزه چهل چای 25 روستا وجود دارد که شغل اکثر ساکنان آنها کشاورزی و دامداری است.[6] شکل - 1 - ، موقعیت آبخیز چهل چای را در ایران و استان گلستان نمایش می دهد.
2-2 زیرشاخص های مورد مطالعه
با توجه به اینکه مدیریت آبخیز فرایند کل نگر و پویایی است، در این تحقیق پایداری آبخیز تابعی از هیدرولوژی1، محیط زیست2، معیشت3 و سیاست گزاری4 درنظر گرفته شده است است[11] که بر اساس رویکرد فشار- وضعیت- واکنشتعیین می شود.[19] در واقع برای محاسبه شاخص پایداری آبخیز از
