بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تحقیقات ناچیزي درباره فرسایش خندقی از جنبههاي مختلف صورت گرفته است. تحقیق حاضر به منظور تعیین علل ایجاد فرسایش خندقی و میزان خسارات ناشی از آن صورت پذیرفت. بدین منظور دو منطقه خندقی در شهرستان سیهچشمه شناسایی و به روش تاکئومتري مشخصات خندقهاي معرف آنها تهیه گردید. میزان خسارات حاصل برآورد و پتانسیل گسترش محدوده خندقی و علل ایجاد خندقها تعیین گردید. علت بوجود آمدن خندقها در منطقه تغنیت چراي بیرویه و شیب زیاد، و در منطقه ریحانلو چراي بیرویه و تغییر کاربري اراضی میباشد.
از بین رفتن اراضی مرتعی و کاهش عمق آب زیرزمینی، از بین رفتن راهها و افزایش سیلخیزي، در منطقه تغنیت و پایین افتادن سطح آب زیرزمینی، کاهش عملکرد محصول، پر شدن مخزن سد بارون و گل آلودگی آبهاي سطحی، در منطقه ریحانلو از اثرات فرسایش خندقی میباشد. خسارات بالقوه فرسایش خندقی در منطقه 14809/960 میلیون ریال و خسارات بالفعل آن 330/420 میلیون ریال برآورد گردید. احداث بندهاي دائمی و موقت و ایجاد کانال انحرافی در منطقه تغنیت و ایجاد بندهاي رسوبگیر در منطقه ریحانلو از کارهاي حفاظتی انجام شده میباشد. کنترل چرا، عدم تخریب مراتع، کشت گیاهان علوفهاي ، کشت نواري، شخم در روي خطوط تراز میتواند از اقدامات مؤثر در کنترل فرسایش منطقه باشد.
-1 مقدمه
امروزه تحقیقات زیادي براي بررسی تاثیر عوامل مختلف بر میزان فرسایش آبی صورت گرفته که اکثر این تحقیقات به فرسایش سطحی - شیاري و بین شیاري - در اراضی زراعی پرداخته است، در حالیکه تحقیقات ناچیزي درباره فرسایش خندقی از جنبههاي مختلف مکانی و زمانی صورت گرفته است - لی و همکاران، 2000؛ آرچیبولد، . - 2003 در ایران نیز تحقیقات بسیار اندکی در این زمینه انجام شده است - صوفی . - 1383 بر این اساس نیاز بسیار زیادي به پایش و مطالعات تجربی در زمینه ایجاد و گسترش فرسایش خندقی و خسارات ناشی از آن وجود دارد. مطالعه فرآیندها و علل ایجاد و شدت فرسایش خندقی میتواند در ارائه راهکارهاي حفاظتی و اولویتبندي آنها مورد توجه قرار گیرد. تحقیق حاضر به منظور تعیین عوامل فرسایش خندقی و میزان خسارات ناشی از آن در شمال استان آذربایجانغربی صورت پذیرفت.
-2 روش تحقیق
به دلیل عدم وجود نقشه پراکنش مناطق خندقی در مدیریت آبخیزداري استان از طریق عکسهاي هوایی و بازدیدهاي میدانی محدوده جغرافیایی مناطق خندقی شهرستان سیهچشمه که حداقل 500 هکتار مساحت دارا باشند بر روي نقشه 1:250000 توپوگرافی مشخص و در نهایت دو منطقه خندقی شناسایی و سپس از طریق بازدیدهاي صحرایی از هر محل، یک خندق معرف در هر منطقه تعیین گردید. مشخصات خندقها به کمک تاکئومتري برداشت و در محیط اکسل ویرایش و در نهایت توسط نرمافزار بازخوانی و پروفیل طولی، مقطع عرضی و پلان عمومی خندقها رسم گردید.
موقعیت جغرافیایی خندقها با استفاده از دستگاه GPS برداشت و با استفاده از نرمافزار GPS Utility به کامپیوتر منتقل و در محیط ایلویس1 فراخوانی و نقشه پراکنش خندقها و حوضه آبخیز آنها مشخص گردید. کاربري اراضی در اطراف خندق تعیین - در زمان تکمیل شناسنامه خندق - و با استفاده از عکسهاي هوایی با مقیاس 1: 20000 کاربري گذشته اراضی استخراج شد. جهت تعیین نوع و میزان خسارات حاصل، طول جادههاي خسارت دیده اندازهگیري و هزینه احداث آنها از بخش عمران استعلام شد.
تعداد پلها و آبگذرهاي تخریب شده، ارتفاع، طول، نوع سازه، هزینه احداث آنها، و نیز مساحت مزارع و مراتع تخریب شده و میزان رسوب تولیدي با توجه به عمق و عرض خندقها برآورد گردید. پتانسیل گسترش محدوده خندقی براساس مساحت سازند داراي خندق در منطقه مشخص و سپس مناطق مورد تهدید تعیین گردید. علل ایجاد خندقها بر اساس فرآیندهاي فرسایش خاك و مورفولوژي خندقها تعیین گردید.
-3 نتایج و بحث:
پس از بررسیهاي دفتري و میدانی دو منطقه در شهرستان سیهچشمه شناسایی شد. منطقه خندقی تغنیت در نقشه توپوگرافی 1:50000 در قطعه شماره 4867I کردکندي قرار داشته - شکل - 1 و سازند زمین شناسی منطقه سنگهاي آندزیت و بازالت بوده که از نوع آذرین آتشفشانی دوران کواترنري میباشد. تیپ اراضی منطقه کوههاي با ارتفاع متوسط میباشد. خندقها اغلب بر روي دامنه کوه قرار داشته و شیب عمومی منطقه حدود 20 درصد میباشد پلان راس خندق مدور بوده و پروفیل عمودي راس خندق عمودي میباشد. عمق راس خندق معرف 60 سانتیمتر میباشد.
شکل مقطع خندقهاي منطقه عمدتاً V شکل بوده - شکل - 2 و داراي عمق متوسط 4 متر و عرض 6 متر در بدنه اصلی خندق میباشد. فرسایش خندقی به شدت فعال بوده و هیچ گونه پوشش گیاهی در کف و یا دیوارههاي خندق دیده نمیشود. کاربري اراضی منطقه خندقی مرتع بوده و به شدت تحت چراي بی رویه قرار دارند. در واقع علت اصلی بوجود آمدن خندقها چراي بیرویه است. برخی از اهالی به وجود دام زیاد نسبت به ظرفیت مراتع اذعان داشته و از بین رفتن پوشش گیاهی را عامل گسترش خندقها میدانند و در اصطلاح محلی به آنها یارقان میگویند - شکل . - 3
بکار بردن عباراتی مانند بارانهاي طوفانی که امروزه سبب ایجاد سیلابیهاي عظیم میشود و در قدیم شدت باران طوري بود که سیل ایجاد نمیکرد توسط برخی دیگر از اهالی نشان دهندة عدم آگاهی آنان از تاثیر چراي بی رویه در ایجاد سیلهاي ویرانگر میباشد. اهالی منطقه گسترش این خندقها را به 30 سال اخیر نسبت میدهند. از دیگر علل بوجود آمدن فرسایش خندقی میتوان به شیب زیاد منطقه اشاره کرد.
ازجمله اقدامات حفاظتی در منطقه میتوان به احداث بندهاي سنگ ملات دائمی - شکل - 4 و سنگچین موقت - شکل - 5 اشاره کرد. بندهاي دائمی موجود که در بالادست روستاي تغنیت احداث شده از رسوب پرشده اما بندهاي موقت در اثر حجم بالاي رواناب سطحی تخریب شدهاند. احداث کانال انحرافی براي جلوگیري از گسترش پایین دست خندق یکی دیگر از روشهاي حفاظتی میباشد که توسط اهالی محلی صورت پذیرفته است - شکل - 6، که این امر خود میتواند موجب گسترش خندق شود و دلیلی بر عدم آشنایی اهالی منطقه با فرآیندهاي دخیل در گسترش فرسایش خندقی و راهکارهاي مبارزه با آن میباشد. جلوگیري از گسترش راس خندق و احداث بندهاي دائمی براي تثبیت خندق و جلوگیري از کفکنی ضروري میباشد.
جلوگیري از چراي بی رویه و جلوگیري از ورود دام به مرتع در فصولی که خاك اشباع از آب میباشد از راهکارهاي حفاظت خاك و جلوگیري از ایجاد خندق میباشد. از بین رفتن اراضی مرتعی و کاهش عمق آب زیرزمینی و از بین رفتن راههاي ارتباطی از اثرات در محل - On-Site - و افزایش سیلخیزي در اثر رسوبگذاري در رودخانهها از اثرات خارج از محل - Off-Site - فرسایش خندقی در این منطقه میباشد. خسارات بالقوه فرسایش خندقی در منطقه 9893/207 میلیون ریال و خسارات بالفعل آن 28/770 میلیون ریال برآورد گردید.
