بخشی از مقاله
چکیده
این آزمایش در سال زراعی 1392-93 به صورت فاکتوریل- اسپلیت پلات با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی هنرستان کشاورزي ارومیه اجرا گردید. فاکتور اول شامل سطوح مختلف آبیاري - آبیاري معمولی: آبیاري بعد از 70 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه، تنش ملایم: آبیاري بعد از 90 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه و تنش شدید: آبیاري بعد از 110 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه - ، فاکتور دوم شامل عدم تلقیح و تلقیح با دو گونه قارچ میکوریزاي Glomus mosseae، Glomus intraradices و فاکتور سوم شامل هشت ژنوتیپ کنجد - جیرفت 13، محلی طارم زنجان، محلی مغان، ناز چند شاخه، TC-25، TS-3، داراب 14 و دشتستان - 5 بود.
نتایج نشان داد تاثیر آبیاري، میکوریزا و ژنوتیپ بر صفات مورد مطالعه معنیدار بود. مقایسه میانگینها نشان داد با افزایش شدت تنش خشکی، عملکرد دانه، درصد روغن و عملکرد روغن به طور معنیداري کاهش یافت. استفاده از دو گونه قارچ میکوریزا نسبت به عدم استفاده از قارچ باعث افزایش عملکرد دانه و بهبود صفات کیفی دانه شد. ژنوتیپ هاي محلی مغان و طارم زنجان از نظر عملکرد دانه - به ترتیب 206/31 و 177/96 گرم بر مترمربع - و روغن - به ترتیب 147/70 و 121/34 گرم بر مترمربع - در هر سه شرایط مختلف آبیاري، برتر از سایر ژنوتیپها بودند.
مقدمه
سطح زیر کشت کنجد در جهان حدود 7897048 هکتار و تولید آن حدود 4036289 تن با متوسط عملکرد 511 کیلوگرم در هکتار است . - 15 - در ایران سطح زیر کشت کنجد حدود 40000 هکتار و تولید آن حدود 28000 تن با متوسط عملکرد 700 کیلوگرم در هکتار می باشد . - 15 - رضوانی مقدم و همکاران - 41 - نیز بیان داشتند که تیمارهاي مختلف آبیاري تأثیر معنیداري بر عملکرد دانه و عملکرد روغن کنجد داشت. تحقیقات متعدد حاکی از آن است که میکوریزا قادر است اثرات نامطلوب تنش خشکی را در گیاهان تعدیل نماید . - 8 - این آزمایش با هدف بررسی تأثیر همزیستی دو گونه مختلف از قارچهاي میکوریزا بر درصد و عملکرد روغن و عملکرد دانه ژنوتیپهاي مختلف کنجد تحت تاثیر سطوح مختلف تنش خشکی در ارومیه انجام گرفت.
مواد و روشها
به منظور بررسی اثرات دو گونه قارچ میکوریزا بر درصد و عملکرد روغن و عملکرد دانه هشت ژنوتیپ کنجد در سطوح مختلف تنش خشکی آزمایشی به صورت فاکتوریل- اسپلیت پلات با 3 تکرار در مزرعه تحقیقاتی هنرستان کشاورزي ارومیه واقع در 12 کیلومتري جاده ارومیه- مهاباد اجرا گردید. طول جغرافیایی محل آزمایش 45 درجه و 2 دقیقه و عرض جغرافیایی آن 37 درجه و 32 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 1332 متر میباشد. فاکتور اول سطوح مختلف آب شامل :
آبیاري معمولی: آبیاري بعد از 70 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه یا ETc، تنش ملایم: آبیاري بعد از 90 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه یا ETc و تنش شدید: آبیاري بعد از 110 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه یا ETc، فاکتور دوم شامل دو گونه قارچ میکوریزا Glomus mosseae، Glomus intraradices - قارچ هاي میکوریزا از شرکت تحقیقاتی زیست فناوري توران شاهرود تهیه شد و در زیر میکروسکوپ اسپورهاي موجود بررسی گردید و در تیمارهاي مربوطه در هر چاله 10 گرم قارچ ریخته شده سپس روي قارچ با خاك به اندازه دو سانتیمتر پوشش داده شده و بذرها روي خاك کاشته شدند و مجددا روي بذرها حدود سه سانتیمتر با خاك پوشانده شد - و عدم تلقیح با قارچ میکوریزا و فاکتور سوم شامل هشت ژنوتیپ کنجد - این تودهها از مؤسسه نهال و بذر کرج تهیه شد - به نامهاي جیرفت 13، محلی طارم زنجان، محلی مغان، ناز چند شاخه، TC-25، TS-3، داراب 14 و دشتستان بود. بذر تودهها در 5 و 6 خرداد ماه سال 1393 با فاصله ردیف 50 و فاصله بوته 15 سانتیمتر کشت شدند. هر کرت داراي 6 خط کاشت به طول 6 متر بود. کاشت به صورت جوي و پشته و آبیاري به روش نشتی انجام گرفت. در موقع کاشت در هر کپه 3 عدد بذر قرار داده شد که بعداً در مرحله 4-2 برگی بوتههاي اضافی تنک شدند. تا مرحله 4-2 برگی و استقرار کامل گیاه همه تیمارها به طور یکسان آبیاري شدند و بعد از این مرحله سطوح مختلف تنش خشکی اعمال شد.
مقدار آب سهل الوصول در هریک از تیمارهاي آزمایشی از طریق فرمول زیر محاسبه شد.
در این فرمول =RAW آب سهل الوصول - میلی متر - ، =FC ظرفیت زراعی، =PWP نقطه پژمردگی دایم، =ρ وزن مخصوص ظاهري =D عمق توسه ریشه بر حسب میلیمتر، =MAD ضریب آب سهل الوصول میباشد. ضریب آب سهل الوصول با F یا θ نیز نشان داده میشود. = MAD ضریب آب سهل الوصول همان آب قابل استفاده است که بین ظرفیت زراعی و نقطه پژمردگی دایم قرار گرفته است. این ضریب در آبیاري مطلوب 0/65، در تنش ملایم 0/8 و در تنش شدید 0/95 در نظر گرفته شد. با توجه به نوع خاك که لومی رسی بود ظرفیت زراعی خاك 27، نقطه پژمردگی دایم 13 و وزن مخصوص ظاهري خاك 1/35 در نظر گرفته شد. عمق توسعه ریشه در کنجد 600 میلی متر در نظر گرفته شد. به عنوان نمونه مقدار آب سهل الوصول - میلی متر - در شرایط آبیاري مطلوب برابر بود. با:
در شرایط آبیاري مطلوب، تنش ملایم و تنش شدید خشکی آب سهل الوصول یا RAW به ترتیب برابر 70، 90 و 110 میلیمتر بدست آمد که معادل تبخیر و تعرق گیاه یا ETc در نظر گرفته شد. بدین ترتیب حجم آب مورد نیاز در هر مرتبه آبیاري در هر تیمار محاسبه و بر اساس کارآیی توزیع آب 90 درصد با استفاده از هیدروفلوم و کورنومتر به صورت یکنواخت توزیع گردید
در این فرمول ها =ETo تبخیر و تعرق پتانسیل گیاه، = ETp تبخیر و تعرق تشتک تبخیر، =ETc تبخیر و تعرق گیاه، =Kcضریب گیاهی کنجد، =Kp ضریب تشتک تبخیر میباشند. در پایان فصل رشد براي تعیین عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک 30 - شهریور - ، پس از حذف اثرات حاشیهاي، از خطوط وسط به مساحت 2 مترمربع انتخاب و عملیات برداشت انجام شد، درصد روغن، با دستگاه سوکسله اندازهگیري شد. عملکرد روغن نیز از حاصل ضرب درصد روغن در عملکرد دانه محاسبه گردید. براي محاسبه شاخص برداشت نیز عملکرد دانه را بر عملکرد بیولوژیک تقسیم کرده و حاصل در عدد 100 ضرب شد. تجزیه و تحلیل آماري دادهها با استفاده از نرم افزار رایانهاي 9/2 SAS، 1/42 MSTATC انجام و مقایسه میانگینها نیز توسط آزمون توکی در سطح 5 درصد صورت گرفت.
نتایج و بحث
نتایج تجزیه واریانس نشان داد تاثیر اثرات ساده آبیاري و میکوریزا و ژنوتیپ بر صفات عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، درصد روغن و عملکرد روغن در سطح 1 درصد معنیدار بود. همچنین اثرات بر همکنش آبیاري میکوریزا بر تعداد دانه در هر کپسول و درصد روغن به ترتیب در سطح 5 و 1 درصد معنیدار شد. اثرات برهمکنش آبیاري ژنوتیپ بر صفات عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و عملکرد روغن معنیدار گردید. اثرات بر همکنش میکوریزا ژنوتیپ بر عملکرد بیولوژیک و درصد روغن معنیدار شد. اثرات برهمکنش سه گانه آبیاري × میکوریزا × ژنوتیپ نیز بر درصد روغن معنیدار بود. مقایسه میانگین نشان داد تنش خشکی شدید و ملایم نسبت به شرایط آبیاري مطلوب، عملکرد دانه را به میزان 63 و 31 درصد کاهش داد
کاهش عملکرد دانه در شرایط تنش خشکی میتواند به علت بسته شدن روزنهها، افزایش آنزیمهاي تجزیه کننده پروتئینها و کلروفیل باشد که باعث کاهش سرعت و میزان فتوسنتز، مقدار مواد فتوسنتزي و در نهایت عملکرد دانه میگردد. بیشتر بودن عملکرد دانه در شرایط آبیاري مطلوب میتواند به دلیل کاهش رقابت بین گیاهان، افزایش تعداد شاخههاي فرعی و افزایش تعداد کپسول در بوته باشد. تلقیح با قارچ میکوریزا گونههاي G. mosseae و G. intraradices نسبت به عدم مصرف قارچ میکوریزا، عملکرد دانه را به میزان 33 و 11 درصد بهبود بخشید.
دلیل این امر ممکن است مرتبط با تأثیر میکوریزا بر تثبیت نیتروژن، فسفر، ماندگاري بیشتر برگها روي گیاه، حفظ و افزایش اندازه برگ و نیز بهبود میزان فتوسنتز به واسطه کلروفیل بیشتر باشد. راعی و همکاران - 4 - نیز در بررسی تأثیر کودهاي بیولوژیک - عدم تلقیح، قارچ مایکوریزا، باکتري ازتوباکتر، مخلوط باکتري ازتوباکتر و قارچ مایکوریزا - بر عملکرد و اجزاي عملکرد دانه گیاه گلرنگ - Carthamus tinctorius L. - به چنین نتایجی دست یافتند.
تنش خشکی شدید و ملایم در مقایسه با آبیاري مطلوب، درصد روغن را به ترتیب به میزان 11 و 10 درصد کاهش داد. با تلقیح قارچ میکوریزا در شرایط تنش خشکی شدید، کاهش درصد روغن تا حدودي جبران گردید به طوري که مصرف قارچ میکوریزا گونه G. mosseae و گونه G. intraradices نسبت به عدم تلقیح، درصد روغن را 2 درصد بهبود بخشید. در شرایط تنش خشکی ملایم نیز مصرف قارچ میکوریزا گونه G. mosseae و گونه G. intraradices نسبت به عدم تلقیح، درصد روغن را به ترتیب 9 و 8 درصد بهبود بخشید.
در شرایط آبیاري مطلوب تلقیح قارچ میکوریزا گونه G. mosseae و گونه G. intraradices نسبت به عدم تلقیح، درصد روغن را حدود 7 و 4 درصد افزایش داد. بیشترین مقدار درصد روغن از تودههاي محلی مغان 50/01 - درصد - و طارم زنجان 49/70 - درصد - در شرایط آبیاري مطلوب و مصرف قارچ میکوریزا از گونه G. mosseae بدست آمد و کمترین مقدار درصد روغن دانه از توده محلی 38/36 - TS-3 درصد - در شرایط تنش خشکی شدید و عدم مصرف قارچ میکوریزا
