بخشی از مقاله
چکیده
هنر خوشنویسی همواره از هنرهای کهن سرزمین ایران به شمار می رفته و در عرصه پر فراز و نشیب تاریخ پر عظمت این دیار حضوری جاودانه، فعال و موثر داشته است. این ظرفیت می تواند نقش کشورمان را در دیپلماسی فرهنگی برای انتقال و گسترش ارزشهای فرهنگی در عرصه بین المللی به صورت چشم گیری ارتقاء دهد. هدف کلی این تحقیق شناساندن هنر خوشنویسی در دیپلماسی فرهنگی برای تاثیرگذاری بر افکار، اندیشه ها و عقاید دیگر ملتها و هدف کاربردی آن ارتقای ارتباطات میان فرهنگی با توجه به جذابیت، تفکر بر انگیزی، ماندگاری و اثرگذاری بر درک و ذهنیت سایر ملتها از طریق هنر خوشنویسی می باشد. این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی - تحلیلی صورت گرفته است. و بر آن است ضمن آشنایی با جایگاه خوشنویسی، افق گسترده ای را که این هنر در زمان حاضر دارد، بهتر معرفی کند. به همین جهت به طرح این سوال اساسی که آیا بررسی تاریخی هنر خوشنویسی، شناخت ویژگی ها و ابعاد تاثیر گذاری آن در انتقال ارزشهای دینی و تبین هویت اسلامی کشورمان برای استفاده در دیپلماسی فرهنگی بعنوان مولفه ای در جهت ارتقای ارتباطات میان فرهنگی با سایر ملتها موثر می باشد؟ پرداخته شده است. و نتایج این پژوهش نشان داد که هنر خوشنویسی و ویژگی های آن در مفهوم سازی و تصویر سازی هویت و ارزشهای اسلامی با بهره گیری از تکنولوژی و دیپلماسی فرهنگی در ارتباطات میان فرهنگی می توان در جهت انتقال ارزشهای فرهنگی و دینی کشورمان به سایر نقاط جهان امیدوار شد. و در نهایت پیشنهاداتی برای یافتن مسیری درست و منطقی برای ادامه این گونه فعالیت ها ارائه می شود.
-1مقدمه و بیان مسئله
در میان ملل جهان، خطمنحصراً وسیله نمایش و ضبط و تفهیم مقاصد و افکار بوده واستثناءً ذوق لطیف ایرانی توانسته است مانند سایر صنایع ظریفه از آن بهره جوید و قرنها است که خط ایرانی یکی از مظاهر هنری ظریف و ملی ماست - راه پیما، غلامرضا، . - 1395 خوشنویسان بزرگ ایران در هر دهه یا سدههای مختلف، با ذوق نوآور و خلاق خویش رنگ و جلای خاصی به این هنر بخشیده و با عشق و ایمان، نقش خویش را ایفا کرده و ایندرّ گرانمایه را در سیر تحول خویش روز به روز، جلوه بیشتری بخشیده و تا به امروز پاسش داشتهاند. قریب به هزار سال است کهخطّ، وسیله هنر نمایش آنان بوده و پیوسته درصدد تکمیل و توسعه آن بودهاند و مدت هفت قرن، پیوسته خطوط ایرانی مسیر تکامل خود را طی کرده تا آنجا که در قرن دهم به حد اعتلای ترقی، زیبایی و شیوایی رسیده و صفا و شأن آن، زبانزد خاص و عام تاریخ هنر ایران زمین و جهان بوده است. نژاد آریایی، سرزمینشمَهد و خاستگاه هنر بوده است. آن هم هنری در اوج زیبایی و ظرافت، تا آنجا که از دوران باستان تا به امروز، میعادگاه هدایت و معنویت و راهی برای انتقال فرهنگ اسلامی به سایر ملل نیز بوده است. کلام پر ارزش بزرگان ادب پارسی و اشعار حکیمانه آنان همراه با مضامین عارفانه، سبب میگشت تا خوشنویسان با ارائه آن، هنر خویش را مضاعف سازند و جلوه این هنر مقدس را دو صد چندان نمایند، چرا که این هنر، اصیلترین هنرهای اسلامی به شمار میآید و اولین بار کاتبان وحی زیباترین و بلیغترین کلامها را که همان کلام خدای تعالی است، به آن زینت بخشیدهاند.
خطاطی و کاربردهای گوناگون آن که شامل کتیبه نگاری، خوشنویسی روی بوم، کاغذ، سفال و غیره بود در اشکال مختلف ظاهر گردیده و هنرمندان بزرگی همچون علیرضا عباسی بر دور گنبد نیلگون مسجد شیخ لطف االله و سر درب و گنبد مسجد امام اصفهان، آیات کریمه قرآن را به خط ثلث بر کاشی لاجوردی نگاشتهاند و نامشان جاودانه مانده است. در دهههای بعد استادان بزرگ این سرزمین، زیباترین آثار و قطعات را به رشته تحریر درآوردند و نام نیکشان در کنار آثار دل انگیزشان، همواره زینت بخش موزههای جهان گردید. خداوند متعال، در قرآن کریم، به قلم نیز ارزش داده و به آن سوگند یاد کرده است: »سوگند به قلم و آن چه با قلم مینویسند.« - قلم، آیه - 1 از ظاهر آیه فوق بر میآید، منظور از قلم، مطلق هر نوشتهای است که با قلم نوشته میشود، از این جهت به آن سوگند یاد کرده، زیرا قلم و نوشته، از عظیمترین نعمتهای الهی است که خداوند بشر را به آن هدایت کرده است و به وسیله آن، حوادث غایب از انظار آدمی و معانی نهفته در دل افراد را ضبط میکند. به همین منظور نیز یکی از نعمتهای الهی به شمار رفته است - جعفری، محمدتقی، . - 1369 تیتوس بورکهارت - 2008 - 1 ، فیلسوف وهنرشناس اروپایی درمورد خوشنویسی اسلامی به این نتیجه رسیده است که » شریف ترین هنر بصری در جهان اسلام، خوشنویسی است و هیچ هنری در پرورش ذوق هنری مسلمانان به اندازه خوشنویسی موثر نبوده است.«
سید سلمان صفوی - 1394 - ، پژوهشگر حوزه هنر و فلسفه اسلامی می گوید: » انتقال ارزشهای دینی و تبیین هویت اسلامی از طریق هنر در دیپلماسی فرهنگی نیازمند توجه به پیش شرطهایی چون موقعیت شناسی، مخاطب شناسی و انگاره شناسی و تلاش برای تولید محصولات فرهنگی و هنری متناسب با ذائقه فرهنگی مخاطبان است. مسئله هنر اسلامی به این دلیل مورد توجه من واقع شد زیرا بعد از سال ها زندگی در غرب به این نتیجه رسیدم که بهترین راه برای معرفی اسلام به غرب، هنر است. زبان کلامی و فقهی برای معرفی اسلام به غرب مناسب نیست. اما زبان هنر، یک زبان مشترک میان ما و آنهاست که می توانیم عمق معارف اسلامی را از زبان هنر به آنها معرفی کنیم.« حضرت علی - ع - که خود کاتب وحی و کلام خداوند بوده، در مورد هنر خوشنویسی فرموده است: » کلام نیکو دلهای مردم را صید می کند و خط نیکو ، تفرج و روشنی به چشم می رساند.« هنر خوشنویسی، هم نشانه ظرافت روح و زنده بودن حسّ زیباشناسی و زیبا آفرینی است، هم به آثار مکتوب، جلوه و جلای ماندگار میبخشد و هم برای خطاطان، منشأ درآمد و تأمین معاش است و آنچه در این هنر مهمّ است، شناخت سطح و خطّ و حسن ترکیب کلمات و توازن حروف و آراستن فضایخالی و امتداد کلمهها و فاصله سطور و راست بودن خطّ است.
امام علی - ع - در تشویق به خوشنویسی فرموده است: » علیکمبِحُسْن الخطﱢفانّهمِن مفاتیحالرﱢزِق.« بر شما باد »خطّ زیبا«، چرا که آن از کلیدهای روزی است - کنزالعمال،ج10،ص. - 315 آنچه مهمّ است، شناختن و به کار بستن معیارها و موازینِ زیبایی خطّ است و در برخی روایات به آنها اشاره شده است.حتّی از زبان پیامبر اکرم - ص - نیزاینگونه روایات نقل شده است: در ظرفمرکّب - دوات - لیقه بینداز، قلم را به صورت مایل بر صفحهقرار بده، حرف باء در »بسماالله« را بر کرسی بنشان و »سین« را مشخّصکن، حرف »میم« را کور مکن - و آن را به صورت توخالی بنویس - وکلمه »االله« را زیبا و نیکو بنویس، »الرحمن« را کشیده بنویس و» الرحیم« را آشکار بنگار - همان، ص. - 314 نکات مطرح شده در این حدیث، از نظر خطاطان هنرمند بسیار حائزاهمیت و دقیق است. ذوق و اهتمام خوشنویسان در طول تاریخ در نگار متون مذهبی بویژه قرآن و بخصوص » بسماالله«، همیشه آثار ارزشمند و جاویدانآفریده است و گاهی هنرمندان ما نمایشگاهی از تابلوهای زیبای خود راعرضه میکنند که » بسماالله الرحمن الرحیم« را به شکلهای مختلف و با ابداعاتو نوآوریهای خطاطی نگاشتهاند. نظیر این توصیه درباره چگونگی قلم و نحوه نگارش حروف و ترکیبکلمات و سطور، در روایاتی از امیرالمؤمنین - ع - هم روایت شده است.که: » خطّ، نشانه است، هر چه واضحتر باشد نیکوتر وزیباتر است - « همان، ص. - 311-312 حضرت علی - ع - در حکمت 315 نهج البلاغه در توصیهای به کاتب خود » عبیداالله بن ابیرافع« در مورد نحوه نگارش داشت، چنین فرمود:اَلِق»ْدَواتکوَ اَطِلجِلْفقَلَمِکهو فَرﱢجالسﱡطورْبینَ وَ قَرْمِط بینَ الحروفِ،فاناَجْدَرُّذلک بِصَباحهالخَطِّ.« در دوات خود لیقه بینداز، نوک قلم را دراز بگیر، میان سطرها را فاصله بینداز، حروف را نزدیک به هم بنویس، که مراعات این نکات، برای زیباییخطّ نیکوتر است. دقت علیبن ابیطالب - ع - به چگونگیمرکّبِ خطاطی و نوک قلم و فاصله سطور و نزدیکی حروف و ترکیب زیبای کلمات و نقشی که این امور در پدید آوردن زیبایی برای خطّ دارد از این حدیث مشهود است و جلوهای از روح هنری آن امام را نشان میدهد.
استاد میرعماد الحسنی، عمادالکتاب سیفی، عبدالمجید درویش طالقانی، میرزاغلامرضا اصفهانی، سید علی اکبر گلستانه، عبدالرحیم افسر و دیگر هنرمندانی که در این مرز و بوم زیستند، طلیعهای فرخنده و نمادین را که چشم اندازی موزون و معنی دار در فرآیند تلاش هایشان بود، به نمایش گذاردند و بجاست از استادانی همچون: سلطان علی مشهدی، فتحعلی حجاب شیرازی، محمد صالح اصفهانی ،علاءالدین تبریزی، خواجه اختیار منشی و سیدکاظم واله، ذکری به میان آید که در زمان خویش نقش به سزایی را ایفا نمودهاند. تا اینکه هنرمند وارسته دیگری همچون استاد محمدرضا کلهر، حرکتی نوین در سیر تکاملی خوشنویسی ایران آغاز نمود و زیبا گونههای جدیدی را در کنار هنر گذشتگان در معرض دید علاقهمندان قرار داد و پس از آن استادان بنامی همچون سید حسن و سید حسین میرخانی با استعانت از شیوه او، مهارتهای دقیقی را به کار بسته و این گوهر گرانمایه را تا به امروز به نسل انقلاب سپردند. سرآمد خوشنویسان معاصر ایران، استاد غلامحسین امیرخانی، در راه اعتلای این هنر مقدس بسیار کوشیدهاند و تلاش مضاعف بعضی از معاصرین، همچون استاد کرمعلی شیرازی، اوج زیبائی نستعلیق را به علاقهمندان عرضه کرد که برای نسل حاضر بسیار حائز اهمیت مینماید و محققی بزرگ چون شادروان استاد حبیب اله فضائلی ،که یادش همواره جاودان باد، بیش از نیم قرن در این راستا تلاش و کوشش نمودهاند. بر کسی پوشیده نیست که در میان عرصههای هنر اسلامی، خوشنویسی از آن رو حائز اهمیت است که این هنر، دردامانِ قرآن کریم پا به عرصه وجود نهاده است، چنانکه معنویت سرچشمه زلال وحی در تمام مراحل خوشنویسی اسلامی حضوری جاودانه دارد. به همین دلیل این هنر مقدس رابطهای نزدیک با تهذیب
