بخشی از مقاله
بررسی بازتاب خوشنویسی سنتی در نشانه نوشته های فارسی
چکیده
خوشنویسی ابزاری فرهنگی است و این خصیصه بسیار مهم را دارا می باشد که جنبه های متنوع تفکرات و ایده های هنرمندان را همراه با فرم زیباشناختی به مخاطب اعلام می دارد. خط نه تنها با ارائه شکل و محتوا پیام خود را به صورت مستقیم بیان می دارد ، بلکه ظرفیت ارائه مفاهیم عمیق تری را نیز دارا می باشد که همانا در شکل بصری حروف و ارتباط آن با وازگان نهفته است. در سال های اخیر با توجه به پیشرفت های صورت گرفته در عرصه ی گرافیک ایران زمینه های مناسبی برای ظهور حرکت های نوین در شاخه های مختلف هنر گرافیک به خصوص طراحی نشانه های نوشتاری فراهم گشته است. یکی از مهم ترین موارد در این مقوله ، شناسایی چگونگی تحریر و ساختار حروف می باشد. به عبارتی دیگر ، دانستن و اجرا کردن به جا و مناسب در تبدیل و اتصال حروف به یکدیگر در طراحی نشانه نوشته بسیار مهم و اساسی است و این امر، تنها از طریق شناخت و درک خطوط سنتی صورت می پذیرد؛ از این رو اشنایی با ظرفیت ها و امکانات هر یک از خطوط سنتی، طراحان گرافیک را در خلق آثاری زیبا و بدیع یاری می رساند. روش تجزیه و تحلیل داده های این مقاله توصیفی تحلیلی بوده و ابزار گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای می باشد. نتایج بیانگر آنست که خطوط سنتی همواره به دلیل ظرفیت های بالقوه ، مورد توجه هنرمندان بسیاری قرار گرفته و بیشتر نشانه نوشته های موفق فارسی بر مبنای اصول و قواعد خوشنویسی سنتی طراحی شده اند.
مقدمه
خط یکی از مهم ترین و بزرگ ترین اختراعات بشری است و به عنوان پایه و اساس تمدن همواره از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. نقش سازنده و مؤثر خط در پیشبرد علوم و پایه گذاری فرهنگ و تمدن بسیار گسترده و نامحدود می باشد. ارتقاء سطح دانش بشری در موضوعات مختلف، همواره مرهون خط و نگارش است. می توان گفت خط پدیده و رسانه ای جهت نشان دادن تفکرات ، آیین و رسوم ، ادبیات، دین و مذهب و به طور کلی جهان بینی مردمان در طول تاریخ بوده است. این پدیده توانسته ، اندوخته های بشری را در زمینه های مختلف علمی، ادبی ، هنری و... ثبت نموده و آن را در طی تاریخ در اختیار همگان قرار دهد. خط از نخستین و اساسی ترین ابزارهای ارتباطی و فرهنگی می باشد. این ابزار موجب پیوند انسان ها و جوامع در بعد زمان و مکان می گردد. به عبارت دیگر خط عصاره تمدن بشری و عامل اتصال گذشته به آینده است. این عنصر فرهنگی در طول تاریخ توانسته افکار و تجربیات گذشتگان را از دستبرد ، تباهی ، تاراج و زوال محفوظ دارد. در وصف خط همین بس که با توجه به کارکرد ارتباطی و تمدن سازش منجر به پیدایش پدیده ای به نام تاریخ بوده است. در سیر تاریخی و سرگذشت پراز فراز و نشیب خط و با تکامل و ترویج آن، علاوه بر وجه اولیه خط، که کارکردی ارتباطی و وسیله ای برای تفهیم و تفاهم مردمان بوده است ، دارای وجه دیگری با رویکرد زیبایی شناسانه گردیده که خوشنویسی نامیده می شود. خوشنویسی ، زیبانگاری حروف وكلمات بر اساس اصول و قواعد مشخص و معین است. به سبب ظرفیت های فرهنگی و زیباشناختی خوشنویسی سنتی، این هنرهمواره در فرهنگ و تمدن ایران از جایگاه ممتاز و برجسته ای برخوردار بوده ، نه تنها در عرصه ی هنرهای سنتی کاربردهای فراوان و متنوعی داشته ، بلکه در عرصه ی هنرهای جدید همچون گرافیک نیز جایگاه ویژه ای دارد، به طوری که امروزه به عنوان پایه و شیوه ای جهت طراحی پوستر، فونت ، نشانه و دیگر شاخه های گرافیک مطرح می باشد. | نشانه های نوشتاری یکی از مباحث مهم ، در هنر گرافیک محسوب می شوند. این اهمیت از آنجا ناشی می گردد که در بین محصولات بی شمار گرافیکی تنها نشانه ها به مدت بسیار طولانی و به اشکال و ابعاد گوناگون در تمامی شاخه های مختلف گرافیک از جمله بسته بندی ، پوستر، جراید ، نشانه های شرکت ها و... مورد استفاده قرار می گیرند. بنابراین ، گردآوری تجربیات گذشتگان به همراه شناخت و ویژگی های بصری حروف فارسی و به کارگیری صحیح اصول و ضوابط حاکم بر خوشنویسی در طراحی نشانه نوشته های فارسی همواره نیازمند توجه ، مطالعه و بررسی است. از این رو نوشتار حاضر به بررسی و شناسایی چگونگی تحریر حروف و ساختار خطوط سنتی و کاربرد آنها در طراحی نشانه نوشته می پردازد.
تعریف و کارکرد نشانه
طراحی نشانه یکی از شاخه های اصلی هنر گرافیک محسوب می گردد. نشانه به مفهوم نقشی مشخص و نیز عاملی جهت هویت بخشی بصری برای معرفی نهادهای دولتی، مؤسسات خصوصی، محصولات تجاری و... است. می توان گفت هر نشانه مفهوم بصری خلاصه شده ای است که بر موضوع خاصی دلالت کرده ، ماهیت و عملکرد آن را به ساده ترین وجه مجسم می نماید. مرتضی ممیز در تعریف نشانه می گوید: "نشانه تصویر نام است ؛ نامی است تصویری که ساده ، مختصر، مؤثر و موجز موضوع را تجسم می کند(ممیز، ۸: ۱۳۶۲)
در واقع نشانه به عنوان نمود و جوهره تصویری یک سازمان ، مؤسسه ، شرکت و... می باشد که برای شناسایی و تمایزبخشی با دیگر سازمان ها و نهادها طراحی می شود (خزایی ، ۱۸: ۱۳۸۴)
کاربرد نشانه در جوامع امروزی بسیار گسترده است و عرصه های گوناگونی را در بر می گیرد. استفاده از نشانه در فعالیتهای فرهنگی ، تجاری و نهادهای اجتماعی آن را به یکی از مهم ترین شاخه های هنر گرافیک تبدیل کرده است.
انواع نشانه
نشانه ها را با توجه به عناصر و ساختار تشکیل دهنده آنها می توان به دو دسته کلی نشانه های تصویری و نشانه های نوشتاری تقسیم نمود. نشانه های تصویری آرم هایی هستند که در ترکیب آنها تصویری از یک شیء، نقش و یا موضوع مشخصی به کار رفته است. نشانه های نوشتاری با نام کامل موضوع را نمایش می دهند که لوگوتایپ) نامیده می شوند و یا با حروف اختصاری نام موضوع طراحی می شوند که در اصطلاح به این نشانه ها مونوگرام می گویند. لوگوتایپ ها کاربردهای گوناگونی همچون عنوان ، نشانه ، امضا و... را دارند. این شاخه از گرافیک به واسطه ساختار نوشتاری ، بیان بصری و برخورداری از هویت فرهنگی یکی از مهم ترین فعالیت های طراحی گرافیک محسوب می شود. قابل ذکر است مهمترین رویکرد طراح در طراحی نشانه نوشته رویکرد بصری است. از آنجا که حروف علاوه بر خوانایی، بیان بصری نیز دارند؛ بنابراین طراحی لوگو باید بر اساس شخصیت بصری و توانایی های شکل پذیری حروف در هماهنگی وتطابق با موضوع و محتوای مورد نظرصورت پذیرد. به بیانی دیگر، در این فرآیند شکل حروف مبتنی بر قواعد سنتی نیست بلکه تحت تأثیر عملکرد و مفهوم مورد نظر، شکل آنها تغییر می یابد تا معنا را به صورتی نو و بدیع به مخاطب القا نماید.
جایگاه خوشنویسی در طراحی نشانه نوشته
حروف مجموعه ی اشکال انتزاعی یا علائم بصری است که با آن می توان زبان گفتار را به زبان نوشتار تبدیل کرد (افشار مهاجر، ۴۸
: ۱۳۹۲ ). نوشتن تبیین بصری گفتار است. نوشتار را زمانی خوشنویسی می نامند که بر اساس قواعد هندسه ی تحریر و بر مبنای اصل زیبایی و هماهنگی نوشته شود. از دیرباز ایرانیان به هنر خوشنویسی توجهی خاص داشته اند و همواره از این هنر به عنوان عنصری تزیینی در معماری ، فلزکاری ، سفالگری ، منسوجات و... استفاده نموده اند. در دوران معاصر نیز میراث خوشنویسی به عرصه ی هنر گرافیک راه یافته است.
طراح گرافیک به منظور برقراری ارتباط و انتقال پیام به مخاطب همواره از دو عنصر نوشتار و تصویر بهره می برد. نوشتار در آثار گرافیکی علاوه بر برقراری ارتباط دارای ویژگی های زیباشناسی و کاربردی نیز می باشد. ارزش کاربردی حروف در گرافیک و به کارگیری درست و منطقی آن در یک اثر گرافیکی مستلزم دانش و آگاهی از ظرفیت های بصری و سایر عوامل در صفحه می باشد. یک طراح گرافیک نیاز مبرمی به شناخت حروف و استفاده به جا از آنها دارد. در بررسی شکل حروف در کلمات ، ترکیب بندی ، یکپارچگی، هماهنگی ، ساختار کلی و ریتم موزون باید در نظر گرفته شود. پیوستگی در نوشتن حروف فارسی نیز از ویژگی های بصری این خط است. در طراحی یک نشانه نوشته یا لوگوتایپ اصل بر فشردگی و چیرگی فضاهای مثبت و منفی است. یعنی فاصله حروف وكلمات تا حد امکان فشرده می شود و سطح سفید بین حروف به گونه ای محسوس ، کمتر از سطوح مشکی مربوط به حروف انتخاب می شوند(افشار مهاجر، ۷۸: ۱۳۸۸)
پیشینه خوشنویسی سنتی در نشانه های نوشتاری
در طراحی نشانه های نوشتاری ترکیب خوشنویسی، نقش مهمی دارد. این نشانه ها گاه صرفا از یک ترکیب بندی هنرمندانه خوشنویسی حاصل می شود و گاه شيوهی نوشتن حروف، شکل و تصویری را مجسم می کند. در آثار خوشنویسی ایران نمونه های زیبایی از خط طغری، مثنی، خط بنایی و... یافت می شود (ممیز، ۱۰: ۱۳۶۲) که بر اساس سفارشات حکومتی همچون مهرهای سلاطین ، نشانهای حاکمیت بخش های مختلف کشور، سکه ، مدال و... به وجود آمده اند که هر یک از لحاظ بصری همچون یک نشانه عمل می کنند.
مهارت استادان مهرساز در هنر خوشنویسی ، درک عمیق مبانی نظری هنرهای تجسمی، تسلط برحسن همجواری حروف ، محاسبه دقیق فضاها، استفاده از ضخامت های قلم در اتصالات حروف که در کادرهایی محصور یا آزاد جای گرفته اند ، در زیبایی و ماندگاری آنها نقش به سزایی داشته اند (مقتدائی ، ۱۳۹۳-۴۸). قابلیت نشانه نوشته های خوشنویسان گذشته در ارائه ترکیبی بدیع ، زمینه ی مناسبی را برای طراحان گرافیک فراهم آورده که میتواند راهگشای آنان جهت یافتن راه حلی مناسب در طراحی یک نشانه نوشته بر اساس معیارها واصول زیباشناسی خوشنویسی سنتی باشد.
ویژگی های بصری خط فارسی
خط فارسی خطی نسبتا افقی است که اجزاء تشکیل دهنده آن بر قوت، ضعف ، تضاد ، سطح و دور استوار است. به طور کلی ویژگی های بصری خط فارسی عبارتند از : 1- محورهای حروف ۲ تعدد کرسی ۳-ارزش خطی ۴ پیوستگی حروف ۵ تنوع در ارتفاع حروف ۶ تنوع در شکل حروف گستردگی فضای منفی ۸-فاصله میان حروف ۹-نقطه 1- محورهای حروف: حروف فارسی دارای سه محور عمودی ، افقی و چرخشی است که هر یک از آنها قابلیت متنوعی را در ترکیب بندی و ویژگی های بیانی خط ایجاد می نمایند. حروفی همچون: «الف»، «ط» و «م» به جهت ایجاد حرکت عمودی موجب ایستایی و استحکام در ترکیب بندی می شوند. حروف افقی نظیر: «ب»، «پ»، «ف» و «ک» در جبران انرژی بصری حروف عمودی و دوار مؤثر واقع می گردد. حروف دوار مانند: «ج»، «س»، «ص»، «ع» و... تنوع و انعطاف چشمگیری در ترکیب بندی با حروف عمودی و افقی ایجاد می نمایند. این حروف در تنظیم انتقال انرژی و حرکت اشکال حروف افقی به حروف عمودی و بالعكس اهمیت می یابند و حرکت های ایستای حروف افقی و پویای حروف عمودی را تعدیل می کنند (رشوند، ۱۱۴۰۱۳۹۱). ۲- تعدد کرسی: کرسی در لغت به معنی تکیه گاه و تخت است و منظور از آن این است که حروف و کلمات مشابه را برابر هم بنویسند (فضائلی، ۱۰۳۰۱۳۶۳). کرسی بندی رابطه ی تنگاتنگی با ترکیب دارد؛ زیرا این دو را می توان از اعضای اصلی مجموعه ی بزرگتری به نام "حسن وضع" به شمار آورد (قلیچ خانی ، ۳۱۳ : ۱۳۸۸). در واقع خط کرسی محوری فرضی است که محل قرارگیری و استقرار حروف و کلمات می باشد. در خط فارسی سه خط کرسی وجود دارد که شامل:
۱-کرسی اصلی یا وسط: حروف و کلمات بر روی کرسی وسط قرار می گیرند. ۲ کرسی پایین: دوایر و دنباله (ر)های بلند مانند "میر" بر آن قرار می گیرند. 3 کرسی بالا: در این کرسی حروف و کلمات ریز برای هماهنگ کردن و پر نمودن فضاهای خالی قرار می گیرند (مرزی، ۲۷۱۳۹۰). ٣- ارزش خطی: یکی از ویژگی های مهم حروف فارسی ، ضخامت و ارزش خطی است. حروف فارسی به دلیل استفاده از دانگهای مختلف قلم در حرکت های عمودی ، افقی، دوار، اتصالات و دندانه ها از نظر ارزش خطی و ضخامت بسیار متنوع می باشند. ۴- پیوستگی حروف: از مهم ترین ویژگی های خط فارسی پیوستگی حروف یک کلمه می باشد. نکته مهم در پیوستگی حروف توجه به شکل هر حرف و هم جواری آنها در کنار یکدیگر است. ۵- تنوع در ارتفاع حروف: حروف فارسی از نظر ارتفاع متنوع اند و در چهار گروه تقسیم بندی می شوند که عبارتند از: الف) ارتفاع حروف ب ، ر، س ، ن، و، م و هم خانواده هایشان ؛ ب) ارتفاع حروف ح، ص، ط، ع، ف، ق ، ی و هم خانواده هایشان ؛ ج) ارتفاع حروف د، ه و هم خانواده هایشان (زاهدی، ۲۱۰۱۳۹۰).
۶- تنوع در شکل حروف: یکی از مواردی که در حروف فارسی وجود دارد ، چندگونه نوشتن یک حرف بر حسب موقعیت آن در کلمه (اول، وسط ، آخر) است. این مسئله موجب تنوع شکل حروف فارسی شده است.
۷- گستردگی فضای منفی: فضای منفی در خط فارسی به دلیل اتصالات و تنوع جهت و زاویه حروف نسبت به خط لاتین بیشتر است.
۸- فاصله میان حروف: تنظیم فاصله میان حروف به علت برقراری تعادل میان فضای مثبت و منفی مهم است. این اصطلاح در خط فارسی بر طول اتصالات حروف چسبان با فاصله میان حروف غیر چسبان دلالت دارد (همان ،۲۵). تنظیم اتصالات و فواصل بين حروف موجب تعادل، هماهنگی و زیبایی بصری خط فارسی می شود که معمولا به وسیله کشیده یا کوتاه نویسی حروف صورت می پذیرد.
9- نقطه: نقطه از نظر ارزش تصویری مهم ترین عنصر بصری در خط فارسی محسوب شده و نیز عاملی مهم جهت ایجاد تمایز میان حروف مشابه و خوانایی کلمات به شمار می آید. در خوشنویسی نیز وجود نقاط در تعادل بصری فضای مثبت و منفی تأثیر به سزایی دارد. علاوه بر این ، نقطه زبان تصویری حروف فارسی را غنی تر نموده و تنوع خاصی را به عنوان ارزش تصویری در کنار دیگر عناصر به وجود می آورد (رشوند ، ۱۱۴۰۱۳۹۱).
راهکارهای عملی طراحی نشانه نوشته با استفاده از خوشنویسی سنتی
در طراحی نشانه نوشته از خطوط سنتی می توان به عنوان الگو استفاده نمود و با اعمال تغییرات بر روی آن به فرمهای جدیدی دست یافت. روش های مهم در ارائه طراحی خلاقانه با بهره گیری از خوشنویسی سنتی عبارتند از:
١ - ایجاد ضخامت ۲-تغییر در فضای مثبت و منفی ۳-ایجاد برش ۴-جابه جایی
تصویر شماره ی ۱ :روش ایجادضخامت ، عنوان کتاب ، طراح:بیژن صیفوری
تصویر شماره ی ۲ : روش تغییر در فضای مثبت و منفی، نشانه ی شرکت حریر، طراح:مسعود نجابتی
تصویر شماره ۳روش جابجایی حروف ، نشانه ی دانشکده ی علامه طباطبایی ،طراح:عبدالرضا چارئی
تصویر شماره ی ۴: روش تغییر در کرسی بندی حروف ، عنوان نشریه ، طراح:مرتضی ممیز
حروف ۵ تغییر در کرسی بندی حروف ۶-تغییر در تناسبات.
