بخشی از مقاله
بررسی اثرات زیست محیطی ناشی برداشت شن و ماسه بستر رودخانه بر ماهیها و پیامدهاي ناشی از آن بر اکوسیستم رودخانه
چکیده
برداشت شن و ماسه از بستر رودخانهها، از نظر فعالیتهاي اقتصادي و توسعه جغرافیایی نقش به ظاهر مناسبی دارد؛ اما بهره-برداريهاي غیر اصولی از بستر رودخانهها، باعث بروز پیامدها و عوارض منفی میشود که از جمله آن میتوان به تغییر عرض و ارتفاع رودخانه، از بین رفتن تأسیسات آبی و پلها، خطر جاري شدن سیل و انقراض نسل موجودات آبزي اشاره کرد. ارگانیسمهاي رودخانه، یکی از مهمترین منابع غذایی براي زیستکنندگان آن است و بخش مهمی از شبکههاي غذایی این اکوسیستمها، در کف بستر آن قرار دارند و کفزي نامیده میشوند. بستر رودخانه، در حقیقت یک انکوباتور فعال براي زادآوري تولیدمثل ماهیان و سایرگونههاي ارزشمند آبزي، محسوب میشود و تخریب آن نیز تاثیر مستقیم بر زادآوري و بقاي نسل ماهیان دارد. ذخایر بسیاري از گونههاي ارزشمند ماهیان رودخانهاي رودکوچ، از جمله ماهیان خاویاري، به شکل مأیوس کنندهاي در حال تنزل و کاهش است و هنگامی که بسترهاي تخمریزي
-1 شماره تماس:
این ماهیان، به دلیل برداشتهاي غیراصولی از کف بستر رودخانه و برهم خوردن نیم رخ طبیعی آنها تخریب میشود، تخمریزي در مکانهاي نامناسبی انجام میشود که ضریب بازگشت آنها بسیار پائین است. واحدهاي برداشت شن و ماسه، علاوه بر تخریب بستر تخمریزي ماهیان موجب گل آلود شدن آب و نرسیدن اکسیژن به تخمها و لاروهاي جانوران آبزي میشود؛ بنابراین یکی از مهمترین دغدغههایی که در دو دهه اخیر کانونهاي طرفدار محیطزیست، را به خود وا داشته است، وضعیت رودخانههاست که کانونهاي مولد اکوسیستمهاي آبی و جایگاه باروري بسیاري از جانوران آبزي هستند؛ در نتیجه در این مقاله به توضیح درباره اثرات ناشی از برداشت شن و ماسه بستر رودخانه بر ماهیها و ارزیابی برخی از پیامدهاي ناشی از برداشت، پرداخته شده است.
کلمات کلیدي: اثرات زیستمحیطی، برداشت شن و ماسه، اکوسیستم رودخانه، ماهیها
مقدمه
رودخانهها، شاخص زیستگاههاي لوتیک یا آبهاي روان هستند که در مقابل آبهاي ساکن یا لیتیک نظیر دریاچهها و آبگیر قرار دارند؛ با وجود وابستگیهایی که هر دو محیطزیست آبی به یکدیگر دارند، از نظر خصوصیات زیستگاهی و عملکرد به شدت از یکدیگر متمایزند. آلودگی آب رودخانهها را در حقیقت میتوان، شاخص آلودگی محیطزیست در اثر فعالیتهاي انسانی به حساب آورد؛ زیرا رودخانهها، تنها منابع آبی هستند که مسیر طولانی را از میان شهرها، روستاها، مناطق صنعتی و کشاورزي طی میکنند و به انواع گوناگون آلایندهها، آلوده میشوند؛ همچنین به این دلیل که آب رودخانهها، بیش از آب هر منبع دیگري براي مصارف گوناگون مانند کشاورزي، تجارتی، خانگی و صنعتی استفاده میشود، میتواند اثرات سوء گستردهاي بر محیطزیست داشته باشد. کشور ایران، جزء کشورهاي در حال توسعه محسوب میشود و همین موضوع منجر گردیده که پروژههاي عمرانی و زیربنایی متعددي در کشور، با سرعت بالایی در حال اجرا باشد؛ بدیهی است که تأمین مصالح مورد نیاز این طرحها، به عنوان یکی از شاخصهاي مهم و تعیینکننده در هزینه تمام شده، زمان اجرا و کیفیت طرحها به شمار میآید، این موضوع باعث گردیده در این رهگذر، رودخانهها و مسیلها که منابع مطلوب تأمین شن و ماسه به شمار میآیند با بهرهبرداريهاي بیرویه، غیر فنی و اثرات نامطلوب به محیطزیست رودخانه مواجه هستند (سبزیوند، .(139 بهرهبرداري شن و ماسه از رودخانه، که نوعی دخل و تصرف در آن (آلودگی آب) محسوب میشود،معمولاً آثار منفی فراوان فیزیکی و زیستمحیطی به جاي میگذارد؛ بنابراین در برخی کشورها برداشت مصالح رودخانهاي به طور کلی ممنوع و یا بسیار
محدود گردیده که این امر در شرایط فعلی و با توجه به طرحهاي عمرانی متعدد در کشور امکان پذیر نیست و متأسفانه به همین دلیل برداشت مصالح از بستر رودخانهها از گذشته تاکنون، وضعیت طبیعی بسیاري از رودخانهها را تغییر داده و تبعات نامطلوب فراوانی برجاي گذاشته است. برداشت مصالح از رودخانه، منجر به تغییر در مشخصههاي مرفولوژیکی و هیدرولیکی مجرا گردیده که به نوبه خود شرایط زیستمحیطی موجود را تحت تأثیر قرار میدهد و باعث از بین رفتن مطلوبیت زیستگاهی رودخانه و محیط پیرامون آن می-گردد، افزایش موادمعلق رسوبی نیز در مجاري آبی، کاهش کیفیت آب، از بین رفتن مکان تخمریزي ماهیها و مدفون شدن تخم آنها، ماندابی شدن آب و نابودي برخی گونههاي گیاهی و جانوري تنها، بخشی از اثرات نامطلوب بهرهبرداري شن و ماسه از بستر رودخانهها به شمار میآیند؛ در واقع از آنجا که محیطزیست، به محیطهایی گفته میشود که انسان و سایر موجودات به طورمستقیم یا غیرمستقیم به آن وابسته میباشند و زندگی و فعالیتهاي آنها در ارتباط با هم قرار دارند (مجنونیان، .(1378
-1 اثرات برداشت شن و ماسه رودخانهاي و رسوبات معلق ناشی از آن بر تغذیه، تولیدمثل و زیستگاه ماهیها
برداشت شن و ماسه رودخانه بر ماهیها، اثرات مختلفی دارد؛ برخی از این اثرات به صورت مستقیم زندگی ماهیها را تحت تأثیر قرار داده و به نابودي یا مهاجرت آنها منجر میشود؛ برخی دیگر سبب تحریک تنوع و فراوانی گونهها به صورت غیرمستقیم می-شود. اثرات بهرهبرداري مصالح بر ماهیها، به طور عمده به صورت مرگ و میر آنها، کاهش فراوانی به واسطه مهاجرت از محل برداشت، کاهش تغذیهنهایتاًو تخریب زیستگاهها بروز مینماید. بالارفتن کدورت آب، بر ارگانیسمهایی که در چرخه آبزیان به عنوان موادغذایی
محسوب میشوند، تأثیرگذار است؛ به خصوص لاروها و ماهیهاي جوان، به دلیل امکان مسدود شدن یا ساییدگی آبششها توسط رسوبات معلق، حساسیت بسیار زیادي به کدورت آب دارند؛ از سوي دیگر به واسطه کم شدن نور در محل، قدرت بینایی و توان یافتن موادغذایی براي لاروها و ماهیهاي جوان کاهش خواهد یافت (سبزیوند، .(1390 خانواده آزادماهیان و برخی از ماهیان خانواده کپورماهیان مناطق سنگریزهاي، همراه با لایههاي زیرین هوادار را جهت تخم-گذاري ترجیح میدهند. استوارت و سیدنر نشان دادند که گونههاي تخمریزي کننده ماهی آزاد، مناطقی که لایههاي زیرین آنها به وسیله موادرسوبی ریز پوشیده شده باشند را ترك نموده و از تخمریزي پرهیز میکنند. رسوبات موادمعلق در چرخش آب بین لایههاي زیرین و محیط پیرامون تخمها اختلال بوجود آورده و تبادلات گازي بین زیستمندان و محیطزیست پیرامون آنها را غیرممکن میسازند؛ بنابراین قرار گرفتن تخمها در معرض موادمعلق رسوبی در دوره رشد آنها اختلال ایجاد کرده و با کاهش نرخ متابولیک، دوره تفریخ افزایش یافته؛ در نتیجه رویایی تخمها با موادرسوبی ریز و معلق طولانیتر میگردد. اثرات مخرب افزایش رسوبات معلق بر روي ماهیها، از طریق سایش و مسدود شدن آبششهاي آنها بروز میکند. تراکم بالاي موادمعلق در آب، سبب ایجاد اختلال در سیستم تنفسی ماهیها شده و مرگ و میر قابل توجهی بر جاي میگذارد (ریویر و سگویر، .(1985 موادرسوبی معلق جدا از اختلالات تنفسی که در ماهیهاي مختلف به وجود میآورند میتوانند، در بافتهاي آنها زخمهایی به وجود آورند که خود زمینهاي براي نفوذ عوامل بیماري زا بوده و میزان مرگ و میر آنها را به طور قابل توجهی افزایش میدهد. (رییان ، .(1991 زیستگاه گونههاي مختلف ماهیان مانند همه زیستمندان آبزي بخشهایی از رودخانه است که در آن-ها تلفیقی از فاکتورهاي مختلف وجود دارد. سرعت جریان آب، گسترش لایههاي زیرین بستر و عمق آب از جمله فاکتورهاي مهم براي شرایط زیستی به شمار میروند. تغییر این فاکتورها در اثر بهرهبرداري شن و ماسه، سبب تغییر شرایط زیستگاهی و محدود شدن نیازهاي اکولوژیکی ماهیان شده و جمعیت آنهانهایتاًرا کاهش میدهد؛ همچنین در رودخانههایی که برداشت شن و ماسه، بار رسوبی سنگینی به وجود میآورند؛ به طورکلی کمتر میتوان بچهماهی مشاهده کرد؛ بنابراین ماهیها به عنوان بالاترین واحد اکوسیستم آبی به شدت تحت تأثیر برداشت شن و ماسه بستر رودخانه، قرار دارند و باید با اتخاذ تدابیر مناسب از بروز چنین پیامدهاي نامطلوب جلوگیري نمود (ریویر و سگویر، .(1985
مراحل اجرایی حفاري در بستر رودخانه و کنارهها، شستشوي شن و ماسه و حمل و نقل آن، پتانسیل لازم را در ایجاد اثرات تخریب فیزیکی و انتشار منابع آلودگی بر تمامی گونههاي زیستی در محیطهاي آبی و خشکی پیرامون فراهم میسازد؛ بنابراین با توجه به ماهیت فعالیت برداشت شن و ماسه، تخریب زیستگاه و آلودگی محیطزیست امري اجتناب ناپذیر است؛ لیکن با مدیریت مناسب می-
توان، اثرات زیانبار این فعالیت را بر محیطزیست کاهش داد. در جدول زیر، به عمده اثرات ناشی از بهرهبرداري شن و ماسه بستر رودخانه، اشاره شده است (سبزیوند، .(1390
-2 ارزیابی برخی از پیامدهاي بهرهبرداري از شن وماسه بستر رودخانه
روستاها، شهرها و بسیاري از مسیرهاي دسترسی و جادهها اغلب در کناره و یا نزدیک رودخانهها احداث میشوند تا از فواید مجاورت و موقعیت آنها استفاده کنند. بستر رودخانههایی که دبی کمی دارند اغلب، به عنوان منابع مناسبی از شن و ماسه براي ساختوسازها مورد استفاده قرار میگیرند. اثرات برداشت شن و ماسه از بستر رودخانهها، گرچه خیلی چشمگیر نیست؛ اما سبب کاهش یگانگی اکولوژیکی و ثمربخشی رودخانهها میگردد. مصرف بیرویه از منابع شن و ماسه بسیاري از رودخانهها، به موازات افزایش شناخت اثرات زیانبار برداشت شن و ماسه باعث شده، استفاده از منابع بستر دریاها روز به روز بیشتر شود؛ به هر صورت، اهمیت بستر رودخانهها به عنوان یک منبع عمده شن و ماسه بویژه براي کشورهایی که نوارساحلی ندارند؛ همچنان به قوت خود باقی میماند. پیامدهاي بهره برداري از شن و ماسه رودخانهها به قرار زیر، قابل جمع بندي است (سبزیوند، .(1390
-1-2 تعلیق موادرسوبی
روانابهایی که در اثر آبشویی شن و ماسه، بعد از بهرهبرداري وارد رودخانهها میشوند ممکن است، داراي تراکم زیادي از ذرات ریز باشند. رسوبات حاصل از این منابع، میزان نفوذ نور به داخل آب را کاهش میدهند. پیامدهاي رسوب مواد ریز و معلق، سبب اختلال در تنفس و فتوسنتز گیاهان آبزي غوطهور در آب شده، میزان رشد آنها را کاهش داده و در نهایت سبب نابودي آنها میشود. با کاهش وسعت زیستگاههاي حیاتی، بسیاري از جانوران آبزي پناهگاه خود را در برابر شکارچیان از دست میدهند. جمعیت زیستمندانی مانند نرمتنان، که باید به سنگها، قلوهسنگها و ریگهاي صاف و هموار بچسپند طی این فرآیند، کاهش یافته و گونههاي مقاومتر فرصت خواهند یافت جاي آنها را بگیرند. ماهیانی که در برابر شرایط تخریب یافته، تحملپذیري کمتري دارند در این فرآیند، از بین رفته و جاي خود را به ماهیان مقاومتر خواهند داد. آبزيپروري نیز، در برابر افزایش سطح رسوبات معلق بسیار حساس میباشد؛ زمانی که میزان تراکم موادمعلق بالا باشد آبششهاي ماهیان مسدود شده و در خطر نابودي قرار میگیرند؛ به علاوه مکانیسمهاي
پالایشی و فیلترکنندگی نرمتنان مختل میشود. اثرات تنش-هاي حاصل از موادمعلق بر روي بافتهاي حساس، ممکن است باعث شیوع بیماريها و افزایش مرگ و میر آبزیان گردد. استفاده از تجهیزاتی که تولید رسوبات موادریز را به حداقل خود میرسانند میتواند، از تعلیق بیش از حد رسوبات جلوگیري کند. رودخانههایی که اجتماعات مختلفی از آبزیان در معرض خطر انقراض را حمایت میکنند باید با دقت بیشتري مورد بهرهبرداري قرار گیرند. فعالیتهاي بهرهبرداري باید، با احتیاط انجام گیرند؛ زیرا فنون احیاء و ترمیم هنوز به اندازه کافی توسعه پیدا نکردهاند (سبزیوند، .(1390
