بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش به منظور بررسی آثار متقابل ژنوتیپ و محیط براي عملکرد و سایر خصوصیات زراعی 15 ژنوتیپ گلرنگ در 6 محیط - دو تاریخ کاشت و هر تاریخ کاشت داراي سه سطح آبیاري - در سال زراعی 93- 94 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزي دانشگاه صنعتی اصفهان اجرا گردید. محاسبه پایداري با شاخص هاي پارامتریک اکووالانس ریک، واریانس پایداري شوکلا انجام شدند و ژنوتیپ¬هاي برتر بر مبناي هر روش تعیین گردیدند. ارزیابی واکنش ارقام بر مبناي اکووالانس ریک و واریانس پایداري شوکلا گروهبندي یکسانی را از پایداري ژنوتیپ¬ها نشان دادند. از بین ژنوتیپ¬هاي پر محصول دو ژنوتیپ 10 و 2 داراي کمترین میزان اکووالانس¬ریک و واریانس پایداري شوکلا بودند اما ژنوتیپ 10 به دلیل دارا بودن عملکرد بالاتر از متوسط کل به عنوان پایدارترین ژنوتیپ شناخته شد و ژنوتیپ دو به دلیل پایین بودن عملکردش از میانگین کل به عنوان ژنوتیپی با پایداري متوسط شناخته شد. ژنوتیپ هاي برتر این مطالعه می توانند در مناطق خشک و نیمه خشک کشور مورد کشت و کار قرار گیرند.
کلمات کلیدي: پایداري، شوکلا، اکووالانس ریک، عملکرد دانه.
مقدمه
تنش محیطی بی شک از عوامل محدودکننده تولید محصولات زراعی از جمله گیاهان دانه روغنی محسوب میشوند - Basu et al., . - 2016 مطابق برآوردهاي انجام شده تنها 10 درصد از زمینهاي قابل کشت جهان به عنوان مناطق عاري از تنش طبقه بندي میشوند و تنش خشکی به تنهایی 26 درصد از مناطق تولیدمحصولات کشاورزي را متأثر میسازد. تنش خشکی تقریباً تمام جنبههاي رشد و بیشتر از همه عملکرد گیاه را تحت تأثیر قرار میدهد.کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده است. تنشهاي محیطی خشکی و شوري، از مهمترین عوامل تنش در کشور ما محسوب میشوند. ایران با متوسط نزولات آسمانی کمتر از 240 میلی متر در زمره مناطق خشک جهان طبقه بندي میشود. وقوع خشکسالی اثر بسیار زیانباري بر بخشهاي کشاورزي و اقتصادي کشور تحمیل میکند.
بنابراین خشکسالی وتنشهاي حاصل از آن یکی از مهمترین و رایج ترین تنشهاي محیطی است که تولیدات کشاورزيرا در سطح کشور ما و مخصوصاً اصفهان با محدودیت روبه رو میسازد. لذا تحقیقات روي رژیمهاي رطوبتی و تعیین ارقام مقاوم به خشکی و مناسب هر منطقه، امکان استفاده بهتر از امکانات بخش کشاورزي را میسر نموده و موجب توسعه سطح زیر کشت و افزایش بازده تولید در مناطق خشک و نیمه خشک می گردد. نیازهاي اساسی کشور به منابع روغنی، ایجاب می کند که سرمایه گذاریهاي کشاورزي روي محصولاتی با پتانسیل و حتی الامکان بومی صورت گیرد. گلرنگ گیاهی از خانواده استراسه - Asteraceae - می باشد و خصوصیات مطلوب و خاص این گیاه نظیر خواص طبی، صنعتی، غذایی، کیفیت بالاي روغن دانه به جهت وجود بیش از 08 درصد اسید هاي چرب غیر اشباع به خصوص اسید چرب لینولئیک و اولئیک این گیاه را به عنوان گیاهی ارزشمند مطرح ساخته است - . - Golkar, 2014 گلرنگ به واسطه خصوصیات زراعی، سازگاري هاي مناسب به شرایط اقلیمی ایران و کیفیت روغن مناسب، جایگاه ویژه اي دارد. با توجه به اینکه ایران در تقسیم بندي جهانی جزء کشورهاي خشک و نیمه خشک محسوب می¬شود، بنابراین انتخاب ژنوتیپ متحمل به خشکی گلرنگ به عنوان یک گیاه بومی کشور می¬تواند جایگزین ژنوتیپ¬ها و گیاهان حساس به خشکی در این گیاه بومی و مهم شود.
یکی از نیازهاي مهم در برنامه ریزي زراعی براي به دست آوردن حداکثر عملکرد و با کیفیت مطلوب، تعیین بهترین زمان کاشت محصول است. تاریخ کاشت عامل مهمی است که بر طول دورة رشد رویشی و زایشی و توازن بین آنها، سایر عوامل تولیدو نهایتاً عملکرد و کیفیت محصول تأثیر میگذارد. هدف از مناسب ترین تاریخ کاشت پیدا نمودن زمانی است که مجموعه عوامل محیطی حادث در آن زمان براي سبز شدن، استقرار و بقاي گیاهچه مناسب باشد. ضمن اینکه هر مرحله از رشد با شرایط مطلوب خود روبه رو شود و با شرایط نامناسب محیطی رو به رو نگردد. Yau و همکاران - - 2006 طی یک آزمایشی اثرات تاریخ کاشت را برعملکرد دانه گلرنگ را تحت شرایط دیم مورد ارزیابی قرار دادند. در مطالعه احمدي و امیدي - - 1996 تاخیر در کاشت، کاهش عملکرد دانه و درصد روغن را به خصوص در شرایط دیم به همراه داشت.
تأخیر در کاشت و همزمان شدن دوره پرشدن دانه با دماي بالا نیز باعث کاهش عملکرد دانه و روغن گلرنگ می شود. اثر متقابل ژنوتیپ و محیط - تاریخ کاشت متفاوت - ناشی از عکس العمل متفاوت ژنوتیپ¬ها به تغییرات محیطی است، لذا لازم است در برنامه¬هاي اصلاحی، ژنوتیپ¬ها در چند محیط مورد ارزیابی قرار گیرند. اثر متقابل ژنوتیپ و محیط زمانی براي محقق اهمیت دارد که پارامترهاي پایداري و سازگاري در تعییین ارقام برتر کمک می¬نمایند، زیرا اصلاح براي افزایش عملکرد تا حد زیادي بر انتخاب ژنوتیپ¬هاي مناسب براي محیط¬هاي مورد نظر استوار است . از آنجایی که بین ظهور صفات و سازگاري عمومی در گیاهان مختلف ارتباط قوي پیدا شده است، در نظر گرفتن اثر متقابل ژنوتیپ و محیط به عنوان موثرترین روش براي شناسایی ارقام سازگار می باشد. استفاده از شاخص هاي برآورد پایداري روشی بسیار موثر در جهت به دست آوردن و شناسائی ژنوتیپ هاي پایدار می باشد. این مطالعه به منظور تجزیه پایداري عملکرد دانه گلرنگ و معرفی رقم پایدار در منطقه اصفهان با استفاده از دو روش پارامتریک انجام شده است.
مواد و روش ها
در این تحقیق 15 ژنوتیپ مختلف گلرنگ داخلی و خارجی در قالب طرح پایه بلوك هاي کامل تصادفی با سه تکرار و دو تاریخ کاشت - 22 اسفند 1394 و 18 فروردین - 1395 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزي دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در منطقه لورك نجف آباد کشت شدند. بذور هر ژنوتیپ در هر تکرار با یک خط 9 متري و با فواصل بین ردیفی 25 سانتی متري و بین بوته اي 9 سانتیمترکشت شدند. به منظورمحاسبه عملکرد دانه ، در هر پلات تعداد 1 بوته به صورت تصادفی انتخاب شدند و در تجزیه و تحلیل نتایج استفاده شد. در هر تاریخ کاشت سه سطح مختلف آبیاري براساس 40 - ، 60 و 80 درصد تخلیه رطوبت خاك - اعمال ¬گردید. به منظور برآورد پایداري از دو روش اکووالانس ریک و واریانس پایداري شوکلا استفاده گردید.
واریانس پایداري یک ترکیب خطی از اکووالانس است. طبق واریانس پایداري شوکلا ژنوتیپی پایدار است که مقدار - - آن در حداقل باشد. نتایج و بحث اکووالانس ریک و واریانس پایداري شوکلا
پارامتر پایداري اکووالانس ریک - - در جدول 1 آورده شده است. اکووالانس در واقع میزان مشارکت هر ژنوتیپ در مجموع مربعات اثر متقابل ژنوتیپ محیط میباشد. در واقع بایستی باشد. مقادیر کمتر اکووالانس ریک حاکی از پایداري بیشتر ژنوتیپ میباشد]چوگان[ بنابراین ژنوتیپی که اثر متقابل کمتري با محیط نشان دهد اکووالانس کمتري و پایداري بیشتري دارد. این پارامتر فاقد هر گونه توزیع آماري خاص است و لذا امکان آزمون معنیدار بودن ندارد. این معیار پایداري نسبت به معیارهاي مدل ابرهات و راسل ضعیفتر است. تجزیه خوشهاي ژنوتیپ ها براساس میانگین عملکرد و اکووالانس ریک - شکل - 2 انجام شد که بر این اساس ژنوتیپها به 5 گروه تقسیم شدند. در گروه اول ژنوتیپهاي 1، 6، 14، 3، 7 و 10 قرار گرفتند
