بخشی از مقاله
چکیده
به منظور تعیین مناسبترین تاریخ کاشت و رقم در گلرنگ در شرایط آبوهوایی اسلام آباد غرب، در سال زراعی 1394-95 آزمایشی در قالب فاکتوریل با طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. در این تحقیق، چهار تاریخ کاشت با فواصل 30 روز از 15 اسفند به عنوان عامل اول، و چهار رقم پدیده، صفه، گلمهر و گلدشت به عنوان عامل دوم منظور شدند.
نتایج به دست آمده نشان داد که عملکرد دانه، وزن خشک بوته، وزن هزار دانه و شاخص برداشت در سطح احتمال یک درصد تحت تاثیر تاریخ کاشت اختلاف معنیدار داشتند. تاخیر در کاشت از 15 اسفند تا 16 فروردین سبب کاهش وزن خشک بوته در واحد سطح، عملکرد دانه و شاخص برداشت گردید که این موضوع متاثر از مصادف شدن مراحل گلدهی با افزایش دمای هوا میباشد. در میان رقمهای تحت بررسی بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب برای رقم پدیده با عملکرد 2725 کیلوگرم در هکتار و رقم صفه با 2319/2 کیلوگرم در هکتار به دست آمد. در مجموع بیشترین عملکرد دانه 3822 - کیلوگرم در هکتار - توسط رقم گلمهر در تاریخ کاشت 15 اردیبهشت تولید شد
.1 مقدمه
گلرنگ - Carthamus tinctorius L. - با سطح زیر کشت 1/3 میلیون هکتار از مهمترین دانههای روغنی دنیا به شمار میرود و این گیاه در نواحی خشک و نیمه خشک خاورمیانه، هند، مکزیک، آمریکا و استرالیا به عنوان منبع تامین روغن در تغذیه انسان مورد توجه میباشد
افزایش تقاضای روغن گیاهی در بازارهای جهانی و به دنبال افزایش قیمت آن، باعث فشارهای اقتصادی به کشورهای وارد کننده روغن از جمله ایران گردیده است. بنابراین با توجه به افزایش جمعیت و مصرف سرانه روغن رو به افزایش سطح زیر کشت این دانه روغنی و افزایش عملکرد آن جهت کاهش وابستگی به کشورهای دیگر ضروری میباشد. سطح زیر کشت گلرنگ در ایران حدود 6446 هکتار است که عمدهترین مناطق تولید آن استانهای فارس، اصفهان، سیستان و بلوچستان و کرمان میباشند
یکی از مهمترین عوامل موثر بر عملکرد گیاهان زراعی، انتخاب تاریخ کاشت مناسب و استقرار خوب گیاهچههاست. به منظور تولید محصول بیشتر و استقرار بهتر گیاهان، جوانه زدن و سبز شدن سریع، یکنواخت و کامل بذرها همراه با تولید گیاهچههای قوی ضروری میباشد
عوامل موثر در انتخاب تاریخ کاشت شامل عوامل اقلیمی - بارندگی، دما، نور و طول روز - و عوامل غیر اقلیمی مانند رقم، آفات و بیماریها، علفهای هرز، تهیه بستر بذر و اقتصاد تولید است .[4] کاربرد تاریخهای مختلف کاشت سبب برخورد مراحل رشد رویشی و زایشی گیاه با دما، تشعشع خورشیدی و طول روز متفاوت میگردد و از این طریق بر رشد، نمو و عملکرد گیاهان تاثیر میگذارد. تاریخ کاشت مناسب زمانی است که گیاه در آن به خوبی سبز شده، استقرار یافته و مراحل زندگی خود را در مطلوبترین شرایط محیطی طی و با عوامل نامساعد محیطی برخورد نداشته باشد و در این صورت است که بیشترین عملکرد بدست میآید. همراه با تاخیر کاشت گلرنگ، دمای هوا وطول روز افزایش یافته و نمو گیاه تسریع میگردد
تاخیر بسیار زیاد در کشت بهاره گلرنگ میتواند طول فصل رشد را شدیداً کاهش داده و سبب برخورد دوران گلدهی و دانهبندی با دمای پایین شده و در نهایت موجب میشود که محصول به مرحله رسیدگی نرسد 23]، 37، 28 و .[12 تاخیر در کاشت گلرنگ سبب کاهش ارتفاع بوته [6]، تعداد شاخههای جانبی 11] و [18 و تعداد طبق در بوته [10] میشود. کاهش تعداد دانه در اثر تاخیر در کاشت به انطباق دوران گردهافشانی با دمای بالا نسبت داده شده است .[3] به علاوه، تاخیر در کاشت سبب افزایش درصد طبقهای عقیم شده و از این طریق میانگین تعداد دانه در طبق و راندمان تولیدی گیاه را کاهش میدهد
بر همین اساس است که بررسیهای زیادی کاهش تعداد دانه در طبق را در اثر تاخیر در کاشت گزارش کردهاند 20]،
نتایج مرتبط با تاثیر تاریخ کاشت بر وزن دانه همآهنگ نیست. بررسیهای زیادی کاهش وزن دانه را در اثر تاخیر در کاشت گزارش کردهاند ولی در پژوهشهای دیگری وزن دانه تحت تاثیر تاریخ کاشت قرار نگرفت [.18]ظاهراً این صفت از طریق تعدیل توزیع مواد فتوسنتزی بین تعداد دانه تشکیل شده در بوته سبب عدم تاثیر پذیری وزن دانه از تاخیر در کاشت شده است .
مجموع عوامل فوق باعث شدهاند که تاریخ کاشتهای زود هنگام با عملکرد بیشتری همراه بوده و ترجیح داده شوند .[18] روغن مهمترین ترکیب ذخیرهای دانه گلرنگ است و شرایط نامساعد ناشی از تاخیر در کاشت سبب کاهش درصد روغن گلرنگ میشود
بنابر نتایج مطالعات، یکی از نیازهای مهم در مدیریت تولید گیاهان زراعی با هدف دستیابی به عملکرد بالا و کیفیت مطلوب، کاشت در زمان مناسب و اطلاع از رابطه بین تاریخ کاشت و عملکرد است. از اینرو، این مطالعه با هدف بررسی واکنش عملکرد دانه، درصد روغن و اجزای عملکرد دانه چهار رقم گلرنگ به تاریخ کاشت در شرایط آب و هوایی اسلام آباد غرب انجام شد.
.2 مواد و روشها
این آزمایش در سال زراعی 1394-95 در مزرعه تحقیقاتی اسلام آباد غرب با طول جغرافیایی 46 درجه و 30 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 34 درجه و 06 دقیقه شمالی با ارتفاع 1339 متر از سطح دریا با بافت خاکی رس لومی اجراء گردید. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. فاکتورهای آزمایش شامل تاریخ کاشت با چهار سطح: 15 اسفند، 16 فروردین، 15 اردیبهشت و 14 خرداد و فاکتور رقم با چهار سطح شامل ارقام پدیده، گلمهر، گلدشت و صفه بودند.
هر کرت شامل 6 خط کاشت به طول 5 متر و فاصله خطوط کاشت 30 سانتیمتر و فاصله بوتهها بر روی ردیفهای کاشت 15 سانتیمتر بود. برای جلوگیری از اثرات سایه اندازی گیاهان تاریخ کاشت ابتدایی، بین کرتها 2 متر و بین تکرارها 4 متر فاصله در نظر گرفته شد. عمق کاشت حدود چهار سانتیمتر در نظر گرفته شد. کودهی مطابق نتایج آزمایشهای تجزیه خاک انجام گرفت و در زمان کاشت به مقدار 120 کیلوگرم اوره، 100 کیلوگرم سوپرفسفات تریپل و 70 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم پس از شخم و قبل از دیسکزنی به مزرعه داده شد.
بقیه کود اوره به صورت سرک به مقدار 60 کیلوگرم در زمان شروع گلدهی به کار رفت. آبیاری کرتها به روش سیفونی و به طور کلی در 7 نوبت انجام گرفت. مبارزه با علفهای هرز به روش دستی و در مواقع ضروری انجام شد. ردیفهای کاشت 1 و 6 هر کرت آزمایشی به عنوان حاشیه در نظر گرفته شد. در مرحله اتمام گلدهی - مشاهده گلهای خارج شده در 95 درصد طبقهای موجود در هر کرت - ، مساحتی معادل 0/23 متر مربع مورد برداشت قرار گرفت.
بوته ها، پس از خشک کردن در آون با دمای 65 درجه سانتیگراد برای مدت 72 ساعت، توزین شدند و وزن آنها بر حسب گرم در متر مربع محاسبه گردید. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک - آغاز زرد شدن برگکهای طبقها در 75 درصد طبقهای موجود در هر کرت - تعداد 20 بوته از هر کرت برداشت شد و اجزای عملکرد روی آنها اندازهگیری گردید. درصد
داده های یادداشت برداری شده قبل از تجزیه آماری برای همگنی واریانسها و نرمال بودن توزیع اشتباهات آزمایشی از طریق آزمون کولموگروف-سیمروف[26] 1 بررسی شدند که نشاندهنده نرمال بودن توزیع اشتباهات آزمایشی بود. ضرایب همبستگی صفات محاسبه و معنیدار بودن آنها مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه واریانس دادهها، تجزیه همبستگی و مقایسه میانگینها به روش حداقل تفاوت معنیدار2 با استفاده از نرم افزارهای آماری SAS - نسخه [34] - 9/1، SPSS - نسخه - 19 [35] و Excel - نسخه - 2007 انجام شد.
.3 نتایج و بحث
نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد اثر تاریخ کاشت بر وزن خشک بوته - گرم در متر مربع - در مرحله اتمام گلدهی در سطح احتمال یک درصد معنیدار بود - جدول . - 1 تاریخ کاشت سوم و دوم به ترتیب بیشترین و کمترین وزن خشک بوته را دارا بودند. با تاخیر در کاشت از کاشت اول تا دوم، وزن خشک بوته تا حدودی کاهش یافت. ولی با تاخیر در کاشت از کاشت دوم به سوم وزن خشک بوته افزایش یافت. در بررسی جهار رقم گلرنگ در پنج تاریخ کاشت در منطقه اصفهان گزارش شد که تاخیر در کاشت از 21 اسفند به 23 اردیبهشت منجر به کاهش وزن خشک بوته شد
علت این موضوع تسریع نمو گیاه در اثر برخورد با دمای بالا ذکر شده است. در پژوهش حاضر، تاریخ کاشت دوم در مقایسه با تاریخ کاشت اول با دماهای بالاتری مواجه شده و ظاهرا تحت تنشهای حرارتی و رطوبتی قرار گرفتند. از اینرو در چنین شرایطی تجمع ماده خشک در گیاه کاهش یافت. در تاریخ کاشت اول گیاه با تجمع مناسبی از ماده خشک وارد مرحله زایشی شد و در نتیجه وزن خشک بوته در مرحله اتمام گلدهی بالا بود. در تاریخهای کاشت سوم و چهارم، گیاه از تنشهای حرارتی و رطوبتی به ویژه در دوره گلدهی، رهایی یافته و بدین ترتیب گیاه به دور از تنشهای محیطی مواد فتوسنتزی بیشتری تولید کرده و وزن خشک بوته افزایش یافته است. برتری تجمع ماده خشک در تاریخهای کاشت تاخیری در آفتابگردان نیز گزارش گردیده است
وزن خشک بوته در سطح احتمال یک درصد تحت تاثیر رقم قرار گرفت - جدول . - 1 رقم پدیده و رقم گلدشت به ترتیب بیشترین و کمترین وزن خشک بوته را در مرحله اتمام گلدهی دارا بودند. رقم گلدشت فقط در تاریخ کاشت اول به این مرحله از نمو رسید و نشان داد که سازگاری مطلوبی با شرایط اقلیمی منطقه تحت بررسی ندارد. اختلاف بین ارقام مورد بررسی، بیانگر تفاوت در پتانسیل ژنتیکی آنها و نیز واکنش متفاوت ارقام به تغییرات محیطی ناشی از تاخیر در کاشت میباشد .تفاوت معنیدار بین ارقام مورد بررسی از نظر وزن خشک در مطالعات سایر پژوهشگران نیز گزارش گردیده است
اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر روی وزن خشک بوته در مرحله اتمام گلدهی در سطح احتمال یک درصد معنیدار بود - جدول . - 1 رقم پدیده در تاریخ کاشت سوم و رقم صفه در تاریخ کاشت دوم به ترتیب بیشترین و کمترین وزن خشک بوته را در این مرحله از نمونه برداریها داشتند. اختلاف معنیدار رقمها در تاریخ کاشت چهارم، ممکن است عامل به وجود آمدن اثر متقابل بوده باشد
